ՍԵՆԱՏ ՍՓՅՈՒՌՔԻ ՀԱՄԱՐ. ՈՒՏՈՊԻԱ, ԹԵ` ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆ

Ցիցերոնի ելույթը Հռոմեական սենատում

“Սփյուռքը Հայաստանով է իմաստավորվում, Հայաստանն ուժեղ է Սփյուռքով”: Այս ձևակերպումը, թերևս հակիրճ, պարզ ու դիպուկ, բայց միևնույն ժամանակ տարողունակ և ընդգրկուն բնութագրում է Հայրենիքի (իրական, այլ` ոչ պատմական) ու Սփյուռքի բարդ ու բազմաշերտ հարաբերությունների, բնույթը, իմաստն ու բովանդակությունը:

Իրոք, բազմաթիվ քաղաքական ու պետական գործիչների, քաղաքագետների ու վերլուծաբանների կողմից բազմիցս հնչեցված միտքը, թե Հայաստանը Սփյուռքի հետ և առանց Սփյուռքի տարբեր քաշային կատեգորիաներ են, այսօր դժվար թե որևէ հայի մոտ կասկածի տեղիք տա:

Այն որ Սփյուռքը ներկայիս աշխարհքաղաքական մարտահրավերների պայմաններում Հայաստանի Հանրապետության գոյության և զարգացման համար ռազմավարական հսկայական ռեսուրս է` թե քաղաքական, թե տնտեսական, և թե, ինչու չէ նաև` մշակութային առումներով որևէ մեկի կողմից չի վիճարկվում:

Ու թեև հայրենիքին աջակից լինելու, այն զորացնելու անհրաժեշտության մեջ միակարծիք են բոլորը, այս գործընթացներում Սփյուռքի ներգրավման ձևերի ու մեխանիզմների շուրջ կարծիքների ու մոտեցումների առատության պակաս չկա:

Հայաստանի քաղաքական անկախացումից հետո, հատկապես վերջին տասնամյակում Հայաստան-Սփյուռք գործակցության ձևաչափը էական փոփոխություններ է կրել: Համահայկական Խորհրդաժողովները Հայրենիքի հանդեպ Սփյուռքի “բարեսիրական” մոտեցումները ինչ-որ չափով վերափոխեցին “գործարար-գործընկերայինի”, ապա` 2008-ից ՀՀ պետական կառուցվածքում Սփյուռքի հարցերով զբաղվող իրավասու մարմին ստեղծելուց հետո այդ հարաբերությունները դարձան առավել ինստիտուցիոնալ: Հայաստան-Սփյուռք գործակցությունը այլևս ձեռք բերեց հայեցակարգային նշանակություն, ստացավ համակարգային բնույթ, ունեցավ իր ոլորտային հստակ ուղղությունները և ուղղվածությունը:

Այնուհանդերձ, որքան էլ համակողմանի և ընդգրկուն լինի Հայաստան-Սփյուռք համագործակցությունը տարբեր բնագավառներում, մինչ այժմ Սփյուռքի մասնակցությունը Հայաստանի պետական քաղաքականության իրականացմանը նվազագույնի էր հասցված, եթե չհաշվենք հայ ավանդական կուսակցությունների մասնակի ներգրավումը Հայաստանի քաղաքական կյանքում:

Փաստենք, որ Սփյուռքի որոշ շրջանակներ, լիարժեք գիտակցելով դրա ողջ պատասխանատվությունը, պատրաստ են այն ստանձնելու և բնավ էլ դեմ չեն այդ մասնակցությանը: Այդ մասին կարծիքներ և տեսակետներ են արտահայտվել դեռևս 1990-ականների սկզբին, Հայաստանի քաղաքական անկախացումից հետո:

Սույն թվականի հունվարի 30-ին Լոս Անջելեսում Հայաստանի սփյուռքի նախարար Հրանուշ Հակոբյանը հայտարարեց, որ Հայաստանի Հանրապետությունը մտադիր է Սահմանադրության մեջ փոփոխություններ կատարել, մի նոր օրենսդրական վերին պալատ` Սենատ ստեղծելու համար, որն իր մեջ ընդգրկելու է Սփյուռքի ներկայացուցիչներին: Հայտարարությունը մեծ արագությամբ տարածվեց ամբողջ Հայկական աշխարհում: Ամենուրեք, հայահոծ համայնքներում ամենաբազմազան քննարկումներ են սկսվել այս թեմայով: Արձագանքը թե Հայաստանում, թե Սփյուռքում միանշանակ չէ: 

"Ազատություն" ռադիոկայան, փետրվար, 2011

Եվրոպական պառլամենտը, Բրյուսել

Սենատը, կամ Պառլամենտի վերին պալատը առավելապես բնորոշ է դաշնային (ֆեդերալ) պետություններին, որոնք ունեն իրենց ազգային խորհրդարաններում ներկայացուցչականության ապահովման խնդիր միաժամանակ երկու մակարդակներից` զուտ տարածքային և դաշնային: Որպես կանոն Վերին պալատում ներկայացվում կամ ընտրվում են դաշնության սուբյեկների ներկայացուցիչները, որոնք վավերացնում կամ հաստատում են Ստորին պալատի ընդունած որոշումները: Ունիտար պետությունները “բավարարվում են” մեկ պալատանի պառլամենտով` ձևավորված ներկայացուցչականության տարածքային սկզբունքով:

Քաղաքական գիտության մեջ և պրակտիկայում նույնպես, սովորաբար ազգ-պետություն կատեգորիան ընդունվում է որպես նորմ, և ներկայացուցչական ինստիտուտները ձևավորվում են հիմնականում այդ պետության քաղաքացիներից:

Մի փոքր այլ է մեր պարագան: Պատմականորեն, օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառներով հայ ազգի շուրջ 2/3-ը ապրում է մայր Հայրենիքից` ՀՀ-ից դուրս` “Սփյուռք” հավաքական անվանումով մի տարածքում: Նրանք չեն մոռացել իրենց ազգային պատկանելիությունը, ինքնությունը, լավ, թե վատ պահպանում են այն և նրանցից շատերը բացի զուտ աշխարհագրականից ապրում են մի վիրտուալ տարածքում, որ կոչվում է “Հայկական աշխարհ”: 

Նրանց զգալի մասը այլ երկրների քաղաքացիներ են` դրանից բխող իրավունքներով, պարտականություններով, հպատակությամբ և այլն: Նույնիսկ երկքաղաքացիության պարագայում, չի կարող մի երկրի քաղաքացին ընտրվել մեկ այլ երկրի խորհրդարանի պատգամավոր: Սա իրավական և քաղաքական նոնսենս է և սրանից վախենալ պետք չէ:

Այլ հարց է, որ Հայաստանի պետական քաղաքականության իրականացման ժամանակ Սփյուռքի ձայնը պետք է լսելի լինի և դրա համար անհրաժեշտ է ստեղծել գործուն մեխանիզմներ այդ ձայնը տեղ հասցնելու համար: Եվ խոսքը ոչ այնքան ներպետական, լոկալ խնդիրների մասին է:Ակնհայտ է, որ համազգային նշանակության խնդիրները, ինչպիսիք են, օրինակ Սփյուռքում հայապահպանությունը, հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորումը, կամ Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչումը, դատապարտումը և հետևանքների հաղթահարումը չեն կարող վերաբերել միայն ՀՀ տարածքում բնակվող և քաղաքացի հանդիսացող հայերին: Դրանք ողջ հայության խնդիրներն են, իսկ եթե կուզեք` առավելապես սփյուռքահայության, որպես Ցեղասպանությունից տուժածների ժառանգների խնդիրներն են, նրանց շահերի պաշտպանության, իրավունքների վերականգնման, արժանապատիվ հատուցման հիմնախնդիրները:

Մինչդեռ այս հարցերը ՀՀ արտաքին քաղաքականության օրակարգում են և որպես պետական պաշտոնական քաղաքականություն իրականացվում են ՀՀ իշխանությունների կողմից: Այս համատեքստում լիովին տրամաբանական էին և որևէ մեկի մոտ տարակուսանք չառաջացրեցին հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման շուրջ Հանրապետության Նախագահի նախաձեռնած համազգային քննարկումները: Նույնպես տրամաբանական և ողջամիտ է, որ Ցեղասպանության միջազգային ճանաչման պետական քաղաքականությունն իրականացնելիս նրանց ձայնը լսելի լինի, իսկ կարծիքներն ու մոտեցումները հաշվի առնվեն:

Ի՞նչն է այդ դեպքում խոչընդոտում, որպեսզի ստեղծվի Սփյուռքահայության ներկայացուցչականությունն ապահովող գործուն մեխանիզմ և այդ մեխանիզմը ոչ թե լինի ժամանակավոր կամ իրավիճակային, այլ գործի մշտապես, ի՞նչն է խանգարում, որ մեր ազգի բացարձակ մեծամասնությունը ներկայացնող մարմինը ամրագրվի ոչ թե այս կամ այն պետական կառույցին կից խորհրդի կամ ժողովի ձևով, այլ` ամենաբարձր ինստիտուցիոնալ եղանակով` Սահմանադրորեն:

Սփյուռքի ներկայացուցչական մարմին ստեղծելու գաղափարը նոր չէ, այդպիսի փորձեր արվել են սկսած 1918-ից, երբ Առաջին աշխարհամարտի ավարտին անհրաժեշտություն առաջացավ ներկայացնել հայության միասնական շահը:

Սակայն սփյուռքյան խորհրդարան ստեղծելու փորձերը մշտապես ձախողվել են առնվազն երկու պատճառով. նախ` Սփյուռքի չափազանց բարդ ու բազմաշերտ կառուցվածքի, բարդ աշխարհագրության, կազմակերպությունների ու կառույցների հսկայական թվի, դրանց միջև առկա գրեթե միշտ խնդրահարույց հարաբերությունների պատճառով: Երկրորդ, այդ գործի կազմակերպիչները միշտ ունեցել են լեգիտիմության ու վստահության պակաս սփյուռքյան այս կամ այն կազմակերպության մոտ, քանի որ գործընթացը օբյեկտիվ հիմքով ի սկզբանե գնացել է կուսակցական կամ կազմակերպական մակարդակով:

Այժմ, երբ այս “գործի գլխին” կանգնած է Հայաստանի Հանրապետությունը, այդ պատճառներից առնվազն մեկը կարելի է լուծված համարել:

Ամփոփելով ասեմ, որ առայժմ խնդիրը սկզբունքային մոտեցումների և գաղափարի մեջ է: Մեխանիզմները, բոլոր դեպքերում, դեռ երկարատև և լուրջ փորձագիտական քննարկումների են սպասում:

հրատարակվել է "ԱԶԳ" օրաթերթում 10 մարտի 2011թ.

http://azg.am/AM/2011031013