ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԱՍՊԵԿՏՆԵՐԸ, կամ ՊՈՍՏՍՈՎԵՏԻԿՈՒՍԻ ՀԱՄԱԽՏԱՆԻՇԻ ՃԻՐԱՆՆԵՐՈՒՄ (քաղաքական Էսսե) Մաս-3

Մաս 4: «Կեցցե՜ մեր դատարանը, աշխարհի ամենաարդա՛ր դատարանը…»

Սովետական մարդու «հակապետական» կայուն դիրքորոշումը և դրանից բխող վարքագիծը դրսևորվում էր առանց բացառության հասարակական հարաբերությունների բոլոր ոլորտներում: Պետական չինովնիկի ու միլիցիոների, դատավորի ու դատախազի, կուսակցական ու պետական վերնախավի ցանկացած ներկայացուցչի նկատմամբ առկա էր հասարակական խոր անվստահություն ու հակակրանք: Պետության ու հասարակության միջև անջրպետը այնքան էր խորացել, որ պետության հետ ունեցած ցանկացած հարաբերություն մարդիկ ձգտում էին լուծել «ոչ ֆորմալ» դաշտում՝ կաշառքի, ծանոթի կամ բարեկամի միջոցով, քանի որ ֆորմալ ինստիտուտները չէին աշխատում: Պետության ներկայացուցիչը (միլիցիոներ, քննիչ, դատախազ) մարդկանց ընկալման մեջ ոչ թե օրենքի պահապան ու երաշխավոր էր, ում հարկ էր դիմել անհրաժեշտության դեպքում, այլ ճիշտ հակառակը՝ մի նոր պրոբլեմ, մի նոր «գլխացավանք», «շառ ու փորձանք», ումից անհրաժեշտ էր հնարավորինս հեռու մնալ:

Եվ հակառակը, հասարակական տոտալ անվստահության պայմաններում պետությանը «վստահող», նրա ներկայացուցչի հետ հարաբերություն ունեցող և անհրաժեշտության դեպքում՝ դիմողները, այդ հասարակության մեջ պիտակավորվում էին որպես «գործ տվող» և բանսարկու:

Զարմանալի և տարօրինակ է, բայց Խորհրդային Միության մեջ պլանային էր ոչ միայն տնտեսությունը: Պլանային էր ամեն ինչը՝ դեմոգրաֆիան, սպորտային ցուցանիշները, նույնիսկ ԲՈՒՀ-երի և դպրոցների (!) տարեվերջյան քննական արդյունքների ցուցանիշները (կար «գերազանցության» գնահատականի, կարմիր դիպլոմների, դպրոցական ոսկե մեդալների «լիմիտ»)…

Այս ամենը, անշուշտ, չէր կարող չառաջացնել նորմալ, բանական մարդկանց զայրույթը և խոր հակակրանքը պետության և նրա ստեղծած համակարգի նկատմամբ:

«Ազատ շնչող մարդու» հայրենիքում պլանային էր իրավապահ և դատաիրավական համակարգերի ողջ գործունեությունը. Պլանային էին դատարանների, դատախազության ու քննիչների աշխատանքային արդյունքները, ներքին գործերի համակարգում հանցագործությունների բացահայտման ցուցանիշները: Այս վերջին «պլանը» ուղղակի աղետ էր անմեղ մարդկանց գլխին, որոնց վրա «բարդում էին» գործեր, խեղում մարդկային ճակատագրեր:

Citatum:                                    Շեկոյան:

-       Գառնի՛կ, կենտրոնացի՛ր, տես՝ որ մեկին ես ճանաչում: Սրա՞ն

-       Չեմ ճանաչում.

-       Էս մեկի՞ն

-       Չեմ տեսել

…………..

-       Գառնիկ, որ դու Շեկոյանին չօգնես, ընկեր Շեկոյանը ո՞նց պիտի քո հանցագործին բռնի…

«Խոշոր շահում», Հայֆիլմ, 1980 թ.

Ոստիկանությունը (моя миллиция меня бережет), որը քաղաքացիների անվտանգության երաշխավորն էր, կոչված էր պահպանելու հասարակական կարգը, լուծելու մարդկանց խնդիրները,  ըստ էության, ինքն էր «խնդիր» դառնում այդ նույն քաղաքացիների համար, երբ մարդիկ դիմում էին ոստիկանություն: Անվերջ հարցաքննություններով, քաշքշուքներով ու կասկածելի հարցապնդումներով տուժողը հանկարծ դառնում էր կասկածյալ, ապա՝ մեղադրյալ[1]:

Առանձին մեծ և կարևոր թեմա է սովետական հասարակության իրավական գրագիտության խնդիրը: Իրավաբանի (դատախազ, դատավոր, քննիչ) մասնագիտությունը հասարակական լայն շերտերի համար տակավին անհասանելի ու անմատչելի մի «բարձունք» էր, որ հասու էր «ընտրյալներին» միայն: Իրավաբանության ֆակուլտետներ կլորիկ գումարներով ընդունվում էին գերազանցապես դատավորների, դատախազների նույնքան կլորիկ ժառանգները՝ սերնդափոխությունը և արժեքների շարունակականությունն ապահովելու և սովետական դատաիրավական համակարգը վերարտադրելու համար:

Դատախազությունից կախյալ դատարանների, դատավորների, քննիչների և պետական «ձեռնածու» փաստաբանների պարագայում իրական արդարադատության մասին խոսք լինել չէր կարող:

Վերջին հաշվով, այս բոլոր պայմանների առկայությամբ, քաղաքացիների իրավական պաշտպանությունը հանգում էր արդեն «սահմանված» չափեր ունեցող կաշառքների ու «մաղարիչների» ինստիտուտի լայն գործունեությանը:

Օրենքների չիմացությունը և տարրական իրավական գրագիտության բացակայությունը չափազանց խոցելի էին դարձնում շարքային քաղաքացիներին: Իրավական պետությանը բնորոշ «անմեղության կանխավարկածի» բացակայության պայմաններում «օրենքի մարդու» (ճանապարհային միլիցիոներ, թե քննիչ) ներկայացրած ցանկացած մեղադրանք ինքնիստինքյան դառնում էր դատավճիռ, և մարդը այլ ճանապարհ չուներ, քան «հնազանդորեն» պատիժը կրելը, կամ պատճից ազատվելը՝ անպայմանորեն կաշառքով: Ստեղծված էր մարդկանց իրավունքները ոտնահարելու, նրանց կեղեքելու, նսեմացնելու «կատարյալ» մի համակարգ, որը դարձել էր սովորական, «բնականոն» և որի հետ մարդիկ համակերպվել էին…

Երկրի ամբողջ դատաիրավական համակարգը կանխարգելիչ և արդարադատական գործառույթ կատարելու փոխարեն, «մասնագիտացել էր» պատժիչ խնդիրներ իրագործելու վրա: «Բռնելը» և «պատժելը» սովետական դատաիրավական համակարգի հիմնական ու առանցքային խնդիրն էր՝ «մեղավոր, թե անմեղ՝ կպարզենք հետո» սկզբունքի լայն կիրառումով:

Իհարկե, ասածս բացարձակ չէ և չի տարածվում ամբողջ համակարգի և պետական (իրավապահ) համակարգում աշխատող բոլոր մարդկանց վրա: Համակարգում կային ազնիվ ու օրինապաշտ բազմաթիվ աշխատակիցներ: Այնուհանդերձ, համակարգի գործունեության ընդհանուր տրամաբանությունը և փիլիսոփայությունը բերում էին վերը նշված արդյունքների և պետության ու հասարակության միջև անջրպետի առավել խորացմանը, անվստահության մեծացմանը:

Դատաիրավական և իրավապահ համակարգերի այս մանրամասն դիտարկումը պատահական չէ: Պետք է փաստել, որ սովետական դատաիրավական համակարգի ողջ փիլիսոփայությունը Կայսրության փլուզումից հետո փոխանցվեց նորանկախ Հայաստանին: Եվ չնայած անկախությունից ի վեր տեղի ունեցած պետական կառավարման և դատաիրավական համակարգերի ավելի քան 20 տարի ընթացող հսկայածավալ բարեփոխումներին, հարկ է փաստել, որ Սահմանադրությամբ ամրագրված՝ իշխանությունների տարանջատման, դատարանների անկախության, մարդու իրավունքների գերակայության սկզբունքները, անմեղության կանխավարկածը, արդար դատաքննության անքաքտելի իրավունքը և շատ այլ իրավունքներ դեռևս մնում են լիարժեք չկենսագործված:

Որպես ամփոփում:

Ցանկացած պետության առաջնային և կարևոր գործառույթներից է իր տարածքում օրինականության ապահովումը: Սա պետության ուղղակի պարտականությունն է: Եթե պետությունն իր այս գործառույթը բավարար չափով չի իրականացնում, և ինստիտուցիոնալ մակարդակով ստեղծված են այս պարտականության կատարման համար էական խոչընդոտներ, ավելորդ է խոսել պետության հանդեպ հանրային վստահության, քաղաքացիների մոտ պետականամետ մտածողության, առավել ևս՝ պետության հանդեպ հարգանքի կամ համակրանքի մասին:

Citatum:                                                       Вселенский опыт говорит,

Что погибают царства

Не оттого, что тяжек быт

или страшны мытарства.

А погибают оттого

(и тем больней, чем дольше),

Что люди царства своего

Не уважают больше.

Булат Окуджава

Մաս 5: Առանց դիմադրության

Դիմադրությունը մշակութաբանական և փիլիսոփայական կարևորագույն կատեգորիաներից է: Այն ինքնության հիմքն է՝ թե առանձին մարդ-տեսակի, թե ազգի՝ որպես էթնիկական միավորի, թե՝ որևէ հանրության և հասարակության համար: Դիմադրությունն է հասարակության (անհատի) և պետության զարգացման կարևորագույն նախապայմանը: Դու կարող ես հենվել և առաջ գնալ միայն այն բանի վրա, որը քեզ դիմադրում է: Դիմադրության առկայությամբ կարելի է դատել համակարգի (հասարակական, սոցիալական, քաղաքական և այլ) «առողջության» և կենսունակության աստիճանի մասին:

Դիմադրությունը նաև ստեղծարարության և նախաձեռնողականության ելակետն է:  Այն հիմքն է իրականության փոփոխման, նոր իրողությունների ստեղծման: Դիմադրությունն է մերժում անընդունելին՝ նոր, ավելի լավ առաջարկ ստանալու համար: Այն բացասում է վատ ներկան, հրաժարվում՝ հանուն լավ ապագայի: Դիմադրությունը արդի քաղաքակրթության շարժիչ ուժն է, քաղաքակրթական և մշակութային բոլոր գործընթացների մեկնակետը:

Սովետական տոտալիտար համակարգը մերժում էր ամեն տեսակ դիմադրություն՝ սկզբում մահվան (մահապատիժ, աքսոր, բռնաճնշումներ), ապա՝ սոցիալապես մեկուսացնելու, սոցիալական լուսանցք մղելու սպառնալիքով (հալածանքներ, հետապնդումներ, նսեմացում, հանրային նվաստացում, «ասուժդամսներ» և այլն):

Դիմադրողներին և «անհամաձայններին», որոնք իրականում փոքրաթիվ էին, դիսիդենտ (լատ.` dissidens, dissidentis)՝ չհամաձայնվող) կամ այլախոհ էին անվանում: Սա պիտակ էր խորհրդային հասարակության մեջ:

Մնացածները «համախոհ» էին, գոնե՝ արտաքնապես: Ներքուստ ունեցած դժգոհությունները չէին արտահայտում, գոնե՝ հրապարակային:

Տասնամյակների հարմարվողականությունը և կրավորականությունը, սակայն, առաջ բերեց մի սերունդ, որն անընդունակ էր ինքնուրույն մտածելու, որոշումներ կայացնելու, տնօրինելու իր ճակատագիրը: Սերունդ, որը «սովոր էր», որ իրեն ապահովեն աշխատանքով, որ իր մասին հոգ տանեն, իր փոխարեն որոշեն իր ապագան ու կյանքի նպատակները… Եվ` դա անի պետությունը: Իրոք, երբ բոլոր որոշումները՝ սկսած քո գաղափարական և աշխարհայացքային մոտեցումներից, մինչև քո աշխատանքն ու առօրյան «պլանավորված են», ի՞նչ կարիք կա ծանրաբեռնելու ուղեղը:

Այդ խորհրդային սերունդը ստեղծել է ներկայիս հասարակության չպայքարող, չընդվզող, համակերպվող և հարմարվող, ըստ էության՝ կրավորական տեսակը, հասարակություն, որն ընդունակ չէ դիմադրելու: Հասարակություն, որին հնարավոր է վախեցնել, համոզել, կաշառել: Հասարակություն, որին կարելի է նսեմացնել, հարստահարել, ստրկացնել: Հասարակություն, որը հանձնվում է առանց դիմադրության:

Ի հակադրություն վերը նշվածի, մենք այլևս ունենք նաև «Անկախության սերունդը», սերունդ, որն առավել կիրթ և զարգացած է. գիտի՝ ինչ է արժանապատիվ կյանքն ու ճիշտ հարաբերությունները, գիտի իր իրավունքներն ու պետության պարտականությունները, տեր է իր արժանապատվությանը: Սերունդ, որը պայքարող և ընդվզող է, դիմադրող է: Վկան՝ Մաշտոցի պուրակի, «Էլեկտրիկ Երևան», «Չենք վճարելու 150 դրամ» շարժումները և այլն:

Այս սերունդը, համարձակ է, ազատամիտ, տեր է իր երկրին ու պետությանը, իր կյանքին ու իրավունքներին:

Այդ սերունդը միայն՝ որոշում կայացնող չէ… Առայժմ…

06.04.2018թ.

Հ.Գ. Հոդվածաշարիս այս վերջին, երրորդ մասը գրվել է ապրիլի 6-ին, երբ Հայաստանի Հանրապետության Հպարտ Քաղաքացին դեռ «չէր արել» իր Քայլը: Նա արեց դա մեկ շաբաթ անց: Արեց խրոխտ, հաստատակամ ու վճռական: Արեց աներկբա ու խորը համոզմունքով: Արեց հանուն ազատության ու ընդդեմ ստրկամտության: Արեց հանուն վաղվա օրվա ու ավելի լավ ապագայի: Արեց ու… փոխեց մեր իրականությունը: Դա արեց առավելապես պայքարող ու ընդվզող սերունդը, դիմադրող սերունդը, մեր փայլուն երիտասարդությունը:

Քաղաքացիական հզոր շարժումը, հասարակական զարթոնքը, «թավշյա հեղափոխությունը» եկան փաստելու. մենք այլևս ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆ ենք: Մենք հանրությունից այլևս վեր ենք ածվել հասարակության, որն ունի ընդհանուր հանրային շահի հստակ գիտակցում ու ընմբռնում, և որ այլևս հետսովետական իրականությունն անցյալ է:

Մշակութային տրանսֆորմացիայի մեկնարկը տրված է, տրված է հզոր թափով, պոստսովետիկուսի համախտանիշը հաղթահարվում է: Այս նոր հասարակությունը կերտելու է նոր քաղաքական մշակույթ, որն իր հետ վերջնականապես սրբելու է տանի հետխորհրդայինի վերջին մնացուկները՝ «հակապետական» քաղաքացուց մինչև շեֆին քծնող ու հաճոյացող նեոկոմսոմոլ:

Մենք այլևս ապրում ենք Նո՛ր հասարակության մեջ, Նո՛ր Հայաստանում:

26.04.2018թ.

հրապարակվել է «Առավոտ» օրաթերթում 

https://www.aravot.am/2018/05/05/954939/

---

[1] Քրեական գործերով զբաղվող բազմաթիվ փաստաբաններ պնդում են, որ այս արատավոր պրակտիկան լայնորեն տարածում ունի նաև մեր ժամանակներում

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԱՍՊԵԿՏՆԵՐԸ, կամ ՊՈՍՏՍՈՎԵՏԻԿՈՒՍԻ ՀԱՄԱԽՏԱՆԻՇԻ ՃԻՐԱՆՆԵՐՈՒՄ (քաղաքական էսսե) Մաս-2

Մաս 2: Սովետական մարդու ընդհանուր բնութագիրը

Եվ այսպես, փաստենք, որ հետխորհրդային շրջանում քաղաքական և տնտեսական բարեփոխումները՝ դեմոկրատիզացիան և մարկետիզացիան չուղեկցվեցին հասարակության մշակութային վերափոխմամբ: Տեղի չունեցավ նոր արժեքների, նոր արժեհամակարգի վրա հիմնված վարքաբանական մոդելների ստեղծում և ներդրում: Հասարակությունը շարունակեց «կրել և կենսագործել» հին, Սովետից ժառանգած հանրային-հասարակական հարաբերությունները կարգավորող սոցիալ-մշակութային մոդելները և վարքաբանությունը: Իսկ որո՞նք էին դրանք: 

Որպեսզի պատասխանենք այս հարցին, փորձենք տալ «միջին վիճակագրական» սովետական մարդու (քաղաքացու) ընդհանուր բնութագիրը:

ü  Ինչպիսի՞ն է նա, իր առօրյան և կենցաղը

ü  Ինչպե՞ս է պատկերացնում նա իր կյանքը, իր աշխատանքը, հարաբերությունները ղեկավարության և կոլեգաների հետ,

ü  Իր հարաբերությունները այլ մարդկանց, ընկերների, հարևանների, բարեկամների հետ

ü  Իր հարաբերությունները պետության, պետական չինովնիկի, միլիցիոների, դասախազի, դատավորի ու քննիչի հետ

ü  Իր հարաբերությունները դպրոցի, հիվանդանոցի, առևտրի կետի հետ և այլն:

Եթե փորձենք խմբավորել հարաբերությունների ու փոխհարաբերությունների այս գունապնակը, կարելի է այս ամենը տեղավորել երեք խմբի մեջ՝

1.     Մարդ – մարդ,

2.    Մարդ – հասարակություն,

3.    Մարդ – պետություն:

Հարաբերությունների 3-րդ խումբն ամենակարևորն է հասարակության որպիսիության տեսանկյունից: Այն բնորոշում է մարդու (քաղաքացու) և պետության փոխհարաբերությունները բոլոր մակարդակներում:

Միանգամից փաստենք, որ «մարդ-պետություն» հարաբերությունների դիտանկյունից «միջին ստատիստիկական սովետական» մարդը հակապետական էր:

Այստեղ հարկ է պարզաբանել մի նրբություն: Մշտապես երկակի իրականության (դուալիզմ) մեջ ապրող սովետական մարդը ֆորմալ առումով «ճիշտ» սովետական քաղաքացի էր, ով Կոմկուսի անդամ էր, պարտաճանաչ մասնակցում էր պարտժողովներին, պլենումներին, ճառեր էր լսում, ծափահարում, գովում սովետական իշխանություններին նրանց վարած ճիշտ և պրոգրեսիվ քաղաքականության համար:

Իրական կյանքում, սակայն, այդ մարդը (շարքային բանվորից մինչև ռայկոմի քարտուղար) իր խոհանոցում, կամ մերձավորների շրջապատում իշխանությանն ու պետությանը մշտապես հայհոյող, պետությանն ու նրա որևէ ներկայացուցչին (միլիցիոներ, դատավոր, դատախազ, պետական չինովնիկ կամ խիստ կուսակցական) ծայրահեղ չվստահող ու նրա հետ շփումից խուսափող, պետությունից առաջին իսկ հնարավորության դեպքում գողացող, օրենքը չսիրող ու օրենքը շրջանցող անհատ էր:

Այս ամենը առավել «հմուտ ու ճարպիկ» անողները հասարակության մեջ իրական դիրք ու հեղինակություն ունեին, նրանք էին «հարց լուծում» հասարակական առօրյա հարաբերություններում:

Գողանալը պետությունից, կամ որ նույնն է «հանրային սեփականությունից» (ինչը որպես անձնական օգտագործման միջոց մասնավոր չէր՝ հանրային էր) այնքան լայն տարածում գտած և համընդհանուր «վարքագծի նորմ» դարձած երևույթ էր, որ գոյություն ուներ հատուկ դրա դեմ պայքարի մարմին՝ ОБХСС - Отдел по борьбе с хищениями социалистической собственности[1]: 

Այսինքն, մենք գործ ունենք հանրությունից գողանալու երևույթի (տվյալ դեպքում՝ դրա դեմ պայքարի մարմնի ստեղծման) ինստիտուցիոնալացման հետ, երբ հանցագործության որևէ առանձին տեսակի համար համակարգում ստեղծվում է առանձին մասնագիտացված մեծ կառույց: Սա, անշուշտ, հետաքրքիր ֆենոմեն է պետության իրավական համակարգում և իրավական մշակույթի տեսանկյունից, առհասարակ:

Սովետական շարքային քաղաքացու վարքի այս մոդելն, իհարկե, իր հիմքերն ու իր բացատրությունն ունի: Մարդը «չարիքի կայսրություն» կոչվող պետության մեջ «հակապետական էր» շատ պարզ և հասկանալի պատճառով. պետությունն իր ողջ էությամբ և գործունեությամբ հակամարդկային էր (ապամարդկային):

Եթե դուրս գանք սովետական լոզունգների վեհ ձևակերպումներից, համագումարների, պլենումների ու պարտժողովների ժամանակ հնչող երկար ու բոցաշունչ ճառերի բարձրագոչ բովանդակությունից (սովետական երջանիկ մարդու, ամեն ինչով ապահովված քաղաքացու, դեպի պայծառ ապագա հաղթական քայլող կոմսոմոլի և այլն) և գանք իրականություն, ապա կայսրության բոլոր ժամանակաշրջանների համար պետք է փաստենք պետության կողմից աքսորներում ու ճամբարներում հալածվող, Հայրենական պատերազմում հաճախ որպես «թնդանոթի միս» (ցավալիորեն) գործածվող, գյուղերում սովխոզներում ու կոլխոզներում անխնա շահագործվող, քաղաքներում մշտապես աշխատող ու չարչարվող, բայց այդպես էլ բարեկեցություն չտեսած սովետական մարդու գոյությունը (ցանկը կարելի է անվերջ շարունակել): 

Նույնիսկ արդեն պետության «կայացած» տարիներին՝ 1970-80-ականներին, շատ թե քիչ նորմալ կյանք ու կենսապայմաններ ունենալու համար սովետական մարդը պիտի «կողմնակի» (անաշխատ) եկամուտ ունենար, մշտապես կաշառք տար ու վերցներ, ունենար ծանոթներ տարբեր խանութներում, որ կարողանար բան «ճարել», ծանոթներ պետական հիմնարկներում, որ կարողանար օրենքի սահմաններում «հարց լուծել», ծանոթներ հիվանդանոցում, որ կարողանար (էլի կաշառքով-բանով) իր առողջական խնդիրները հոգալ, վերջապես՝ ծանոթներ իրավապահ մարմիններում, որ այդ «ծանոթությունների» համար չբռնեին և այլն:

Պետությունն իր կառավարման առանձնահատկությամբ ստեղծել էր մի համակարգ, որտեղ մարդը «ոչինչ չարժեր» և միջոց էր ծառայում ավելի «բարձր» խնդիրների ու ավելի վեհ հռչակված գաղափարների սպասարկման համար: Կյանքն ու հասարակական հարաբերությունները Սովետում կարգավորվում էին ոչ թե օրենքներով ու իրավական համակարգով, այլ ոչ ֆորմալ ինստիտուտների մի ամբողջ ահռելի համակարգով, որտեղ մարդը ծայրաստիճան անպաշտպան էր պետության ու պետական համակարգի դեմ:

Հարկ է ընդգծել, որ հարցերի նման՝ դետալավորված և խորացված դիտարկումը պատահական չէ: Սրանք բոլորը հանրության արժեքային մոտեցումներից բխող կոնկրետ վարքաբանական մոդելներ են պետության և հասարակության հետ քաղաքացու հարաբերվելու որոշակի կաղապարներ, կենսադիրքորոշում, որը մեր հետ սովետական իրականությունից տեղափոխվել է այժմէական իրականություն և շարունակվում է լայնորեն «գործածվել»:

Մաս 3: «Անաշխատ» եկամտի ասպետները

Citatum:                                         -  Աշխատավարձդ ինչքա՞ն ա, տղա ջան.

-       Հարյուր վաթսուն ռուբլի…

-       Հա՜, աշտոժ…, բա դու կողմնակի եկամուտ-բան չունե՞ս…

«Երջանկության մեխանիկա», Հայֆիլմ, 1982 թ.

Կողմնակի կամ «անաշխատ» եկամուտը (հիրավի՝ զարմանահրաշ բառակապակցություն!) ուշ խորհրդային, լճացման շրջանի սոցիալ-տնտեսական հարաբերությունների կարևոր ու անբաժան մասն էր, խորհրդային «արժանապատիվ» քաղաքացու վերջնականապես «կայացած» լինելու հանգրվանը: Սա յուրօրինակ ցուցիչ էր ճարպկության, հաջողակ և «ձեռներեց» հանդես գալու, հասարակության մեջ որոշակի դիրք ունենալու, հարգանք ու հեղինակություն վայելելու համատեքստում:

Ապրել միայն աշխատավարձով… մի տեսակ անհարմար էր՝ բառի թե բուն, թե փոխաբերական իմաստներով: Համատարած կաշառքի, մաղարիչների, «լավությունների» ներքո գործող սոցիալական հարաբերությունների միջավայրում շարքային քաղաքացին առանց եկամտի հավելյալ աղբյուրների չէր կարողանում լուծել իր խնդիրները, արդյունավետ հարաբերվել պետական և հասարակական կառույցների, մարդկանց հետ:

Այդ հավելյալ եկամուտը «գոյանում էր» շատ տարբեր աղբյուրներից, ով՝ ինչպես կարողանում էր: Շինարարը «ավել» շինանյութ էր ծախում, գործարանի բանվորը նույն գործարանից մասեր էր «տուն տանում», բժիշկն ու դեղատան աշխատողը միշտ իրենց մոտ «չճարվող» դեղեր ունեին և այլն: Կարճ ասած՝ գողանում էին: Գողանում էին բոլորը, շուկայի տնօրենն ու արտադրամասի պետը, խանութպանն ու վարիչը, բրիգադիրն ու սովխոզի նախագահը… Գողանում էին պետութունից, այն՝ ինչը հնարավոր էր, ինչը պատշաճ չէր վերահսկվում: Այդպիսին էր համակարգը:

Լինել պահեստապետ, կամ առավել ևս «քաղաքային տորգի պետ»[2] շարքային սովետական քաղաքացու երազանքն էր: Դա ուղիղ ճանապարհ էր դեպի իրական բարեկեցություն, մեծ շրջապատ ու լայն հնարավորություններ: Դա արդյունավետ միջոց էր «ընկերանալ» տեղի պարտիական (կուսակցական) և պետական վերնախավի հետ, միլպետի (տեղի ոստիկանության բաժանմունքի պետ) ու դատախազի հետ, միշտ պահանջարկված լինել, միշտ «պետքական մարդ» լինել ընկերական ու բարեկամական շրջապատում:

Այս ամենի պարադոքսն այն է, որ տարիների ու տասնամյակների ընթացքում այս համակարգը և հարաբերությունների այս մշակույթը այնքան «յուրացվեց» հանրության կողմից, այնքան արմատացավ, որ դարձավ սովորական, բնականոն երևույթ: Այն ըստ էության, ինստիտուցիոնալացվեց, դարձավ հասարակական հարաբերությունների յուրօրինակ կարգավորիչ: Եվ քանի որ «համակարգի» մեջ էին և մաս էին բոլորը՝ շարքային բանվորից մինչև ռայկոմի (շրջանային կոմիտե) քարտուղար, պետական վերահսկող և իրավապահ մարմինները «աչք էին փակում» այս ամենի վրա, կար «լուռ թողտվություն», ստեղծված հարաբերությունների առնչությամբ ձեռք էր բերված համընդհանուր «կոնսենսուս»:

Հասարակական հարաբերությունների արդեն ձևավորված այս մշակույթը չէր կարող էական փոփոխություններ կրել հետխորհրդային ժամանակաշրջանում:

Citatum:                          - Մենակ աշխատավարձով ե՞ս, ո՞նց, բա կողքից բիզնես-բան… (էստեղ հանգուցային բառը՝ «կողքիցն» է)

Հետխորհրդային մարդու համար աշխատավարձը չի կարող լինել արժանապատիվ, իր սոցիալական կարիքները բավարարող: Չի կարող ի սկզբանե, հենց սահմանմամբ, չի կարող, և՝ վերջ: Նա չի կարող զբաղվել մեկ աշխատանքով, կենտրոնանալ դրա վրա, զարգացնել այն, նվիրվել գործին, սիրել այն: Նա պարտադիր պիտի ունենա եկամտի հավելյալ աղբյուր, արդի ժամանակներում՝ բիզնես: Եվ նա այդ բիզնեսը պետք է «կպցնի», ինչպես և՝ փողը:

Ընդհանրապես, հետխորհրդային մարդու որոշակի տեսակի մոտ փող աշխատելը դա «փող կպցնելն է», դա առանց էական ջանքերի (ֆիզիկական, թե՝ մտավոր) ֆինանսական կարողությունների տիրանալն է, տիրապետելը: Ըստ որում, էական չէ՝ ինչ ճանապարհով, օրինական, թե՝ ապօրինի, բարոյական թե՝ անբարո: Սա է ձեռնարկատիրության և բիզնեսի նրա ընկալումը, ինչպես խորհրդային ցեխավիկի մոտ էր:

Հետխորհդային իրականության մեջ, այդ թվում և Հայաստանում, մեծ տարածում գտան և բառացիորեն «ծաղկեցին» զանազան շահումով խաղերը, «լոտոները» և վիճակախաղերը: Առանց նախնական ֆինանսական և մտավոր ներդրում ունենալու՝ հարստանալը սովետական և հետսովետական քաղաքացու հավատամքն է, նրա կենսափիլիսոփայությունը: Իհարկե նաև՝ երազանքը, նրա թաքուն իղձը:

«Օդից փող». մերօրյա հայտնի վիճակախաղի մեծ մասայականությունն ու հնչեղությունը զարմանալիորեն դիպուկ և ճշգրիտ բնորոշում է այն արժեքամշակութային տարածությունը, որում ապրում ենք այժմ:

(շարունակելի)

հրապարակվել է «Առավոտ» օրաթերթում 
https://www.aravot.am/2018/03/31/946080/

---

[1]  հայերեն՝ Սոցիալիստական սեփականության հափշտակումների դեմ պայքարի բաժին՝ պետական առևտրի կազմակերպություններում և հաստատություններում, սպառողական, արդյունաբե­րա­կան և անհատական կոոպերացիաներում, խնայբանկերում և այլն

[2] Горпромторг – городской отдел торговли промышленными товарами

ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԱՍՊԵԿՏՆԵՐԸ, կամ ՊՈՍՏՍՈՎԵՏԻԿՈՒՍԻ ՀԱՄԱԽՏԱՆԻՇԻ ՃԻՐԱՆՆԵՐՈՒՄ (քաղաքական էսսե)

Ինչո՞վ է կարևոր և արդիական «հետխորհրդայինի» թեման

(մեթոդաբանական հարցեր)

Ներկայումս մենք ապրում ենք մի իրականության մեջ, որտեղ առկա են հանրային-հասարակական բազմաթիվ խնդիրներ՝ աղքատություն, արտագաղթ, հակաօրինականություն, կոռուպցիա, տնտեսական և քաղաքական մենաշնորհներ, խնդիրներ ընտրական համակարգի, դատական համակարգի անկախության, իրավապահ մարմինների գործունեության հետ, հանրային վստահության պակաս, և այլն:

Որպես մարդ, որպես քաղաքացի, մեզ, բնականաբար, հուզում և մտահոգում են այդ խնդիրները: Մտահոգում առաջին հերթին այն պատճառով, որ կյանքը այսպիսի միջավայրում խիստ անհարմարավետ է շարքային օրինապահ քաղաքացու համար:  Մտահոգում, քանի որ պարկեշտ մարդու համար դժվար է կապել իր և իր երեխաների ապագան նման կենսամիջավայրի հետ: Վերջապես մտահոգում, որովհետև այդ խնդիրները էական խոչընդոտ են մեր պետության դինակիկ զարգացման, արդիականացման, ժամանակակից քաղաքակիրթ հասարակության կառուցման համար:

Միևնույն ժամանակ՝ որպես մտավորական և հետազոտող, մենք փորձում ենք հասկանալ այդ խնդիրների որպիսիությունը, դրանց ծագումը, պատմական և գենետիկ կապը ու պայմանավորություն­ները, կարճ ասած՝ տալ այդ խնդիրների ախտորոշումը, որը հնարավոր կդարձնի դրանք արդյունավետ լուծումը:

Այս հարցերի շուրջ տևական դիտարկումները, ուսումնասիրությունները տեսական և կիրառական մակարդակներում հանգեցրեցին մի հետևության, որ այդ խնդիրները, կամ դրանց զգալի մասը իրենց բնույթով արժեքային և մշակութաբանական են (կամ՝ սոցիալ-մշակութային), պայմանավորված են հասարակության մեջ գոյություն ունեցող և կիրառվող հարաբերականորեն կայուն վարքաբանական մոդելներով և ըստ էության «ժառանգված են» մեր ոչ վաղ անցյալից՝ խորհրդային հասարակարգից:

Առաջարկելով խնդրո առարկայի վերաբերյալ որոշակի մոտեցումներ, չեմ բացառում այլ տեսակետների ու կարծիքների գոյություն: Ավելին, հրավիրում եմ այս թեմայով հանրային լայն քննարկման, որը պիտի լինի անաչառ, ռացիոնալ, զերծ հուզականությունից, տարբեր կաղապարներից, «կլիշեներից» ու դոգմատիկ դրույթներից:

Ինչո՞ւ է կարևոր այս թեմայով հանրային դիսկուրսը:

Նախ՝ վերը նշված պատճառներով. այն աներկբա իրողությամբ, որ բոլորս (մեր հասարակության գերակշիռ մասը) «ծնունդով» Խորհրդային Միությունից ենք, կրում ենք մեր մեջ այդ երկրի արժեքամշակութային տարրեր և «ինքնավերլուծության» կարիք ունենք:

Երկրորդ, հարկ է փաստել, որ նշված թեմայով հանրայի դիսկուրսը մեր իրականության մեջ խիստ բևեռացված է՝ բացարձակ «ընդունումից» մինչև բացարձակ մերժողականություն: Կա ավագ սերունդ (որոշ բացառություններով), որը, վկայակոչելով խորհրդային ժամանակաշրջանի (գիտություն, կրթություն, արդյունաբերություն, քաղաքաշինություն, գյուղատնտեսություն, արվեստ և այլն) նվաճումները բնութագրում է այն բացարձակ դրական երանգով, և երիտասարդ սերունդ, որը ձևավորվել է այլ արժեքային դաշտում, ունի իրավունքների, ազատությունների և ժողովրդավարական հարաբերությունների այլ ընկալում և կենսադիրքորոշում: Այս սերունդը, բնականաբար, միարժեքորեն մերժում է «խորհրդային ամեն ինչը»:

Այս բևեռացումը ահագնանում է վերջին տասնամյակում մեր մերձավոր հարևան երկրում՝ Ռուսաստանում տեղի ունեցող հասարակական-քաղաքական գործընթացներով, որը հակիրճ կարելի է բնութագրել որպես նահանջ ժողովրդավարությունից դեպի ավտորիտար համակարգ, կամ «վերադարձ խորհրդային ժամանակներին»: Ահագնանում է այն պատճառով, որ մեր հասարակությունը իր թե քաղաքական-իշխանական, թե հանրային-հասարակական կապերով սերտորեն կապված է այդ երկրի հետ, լակմուսի պես զգում է և կրում է այնտեղ տեղի ունեցով գործընթաքցների ազդեցությունը:

Մինչդեռ, մեզ անհրաժեշտ է օբյեկտիվ դիսկուրս, վերլուծող ու «արմատը տեսանող» զերծ հուզականությունից ու կաղապարներից, միտված «ինքնաճանաչման» և մեր մեջ եղած խնդիրների բացահայտման:

Ահա՝ թե ինչու է անհրաժեշտ քննարկումը:

Մի վերապահում անեմ: Ներկայացված նյութում առկա պնդումները գիտական առումով և ակադեմիական մեթոդաբանության տեսանկյունից կարող են խոցելի թվալ, քանի որ օգտագործված չէ թեմատիկ գրականություն, չկան հղումներ կոնկրետ հեղինակներին կամ աշխատություններին: Դատողությունները և եզրահանգումները, որոնք ներկայացված են, վերցված չեն կոնկրետ գիտական աշխատություններից, թեև հետխորհրդային իրականության սոցիալ-մշակութային ասպեկտներին անդրադարձեր արվել են մեկ տասնյակից ավելի ռուս և արևմտյան հեղինակ-գիտնականների կողմից (կարելի է թվարկել): Այնուհանդերձ, թեմայում հնչեցված մտքերն ու արված դատողությունները ներկայացված են գիտականորեն ընդունված և ապացուցված գործընթացների ներքո, արդի քաղաքական գիտությունների, սոցիոլոգիայի, մշակութաբանության և հասարակագիտական այլ գիտակարգերի բազային հասկացությունների միջոցով (գիտական ապարատի առկայություն):

****

Մաս 1: Մշակութային տրանսֆորմացիան որպես տրանզիտի («անցման») կարևորագույն բաղադրիչ

Եվ այսպես՝ ԽՍՀՄ-ը փլուզվեց: Ի՞նչ տեղի ունեցավ:

Փլուզվեց ավտորիտար (տոտալիտար) քաղաքական համակարգը, փլուզվեց վարչահրամայական, պլանային տնտեսական համակարգը, փլուզվեց խորհրդային գաղափարախոսության ամբողջ կառույցը:

Հայաստանը, ի թիվս հետխորհրդային այլ երկրների սկսեց կերտել նոր մոդելի, նոր կառուցվածքի պետություն: Սկսվեց նոր հասարակարգի կառուցումը:

Պետք է փաստել, որ այդ նոր հասարակարգի կառուցումը ընթացավ երկու հիմնական ուղղություններով, երկու բազիսային վեկտորներով.

ա) քաղաքական համակարգի վերափոխում (տրանսֆորմացիա), կամ ժողովրդավարացում – դեմոկրատիզացիա,

բ) տնտեսական համակարգի վերափոխում (տրանսֆորմացիա), կամ ազատ շուկայական հարաբերությունների հաստատում – մարկետիզացիա:

Էստեղ մի կարևոր նկատառում անենք: Խորհրդային իդեոլոգիայի փլուզմանը և համընդհանուր մերժմանը չհաջորդեց որևէ այլ (տվյալ դեպքում՝ ազգային) գաղափարախոսության «առաջ քաշում» և ներդրում հանրային կյանք: Տեղի չունեցավ ընթացող «վերափոխման» գործընթացների գաղափարախոսական բազիսի ստեղծում[1]: Հանրապետության առաջին Նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը իր բարձունքից ազգային գաղափարախոսությունը անվանեց միֆ (քաղաքական կեղծ կատեգորիա) և մերժեց: Ինչպես կտեսնենք, այս հանգամանքը հասարակության հետագա տրանսֆորմացիոն գործընթացներում չափազանց վատ հետևանքներ պիտի ունենա դրանց «բովանդակության» վրա:

Ցավոք, դեմոկրատիզացիան և մարկետիզացիան չուղեկցվեցին մշակութային տրանսֆորմացիայով՝ հասարակական-քաղաքական հարաբերությունների նոր մշակույթի ներդրմամբ, ինչը կենթադրեր մարդ-մարդ, մարդ-պետություն, մարդ-հասարակություն հարաբերությունների որակապես նոր, ժամանակակից քաղաքակիրթ աշխարհում ընդունված արժեքային կողմնորոշիչներ, վարքաբանական մոդելներ և կենսադիրքորոշում: Արդյունքում՝ հասարակությունը շարունակեց «կրել և կենսագործել» հին, Սովետից ժառանված մշակութաբանական մոդելները և վարքաբանությունը:

Էստեղ մի փոքր կանգ առնենք՝ հասկանալու հասարակական տրանսֆորմացիաների օրինաչափություններն ու առանձնահատկությունները: 

Երբ մենք խոսում ենք տրանսֆորմացիայի (տրանզիտ, անցում) մասին, մենք հաճախ գործածում ենք ռեֆորմ կամ բարեփոխում բառը: Ի՞նչ է ռեֆորմը: Ռեֆորմը (լատ. Reform, re-forma) ձևի, ֆորմայի փոփոխությունն է: Ասենք, մենք ունենք միակուսակցական պետություն (Խորհրդային Միությունը), որտեղ Կոմունիստական կուսակցությունը, Սահմանադրությամբ ամրագրված էր որպես «սովետական հասարակության ղեկավար և ուղղորդող ուժ» (ՍՍՀՄ 1977թ. Սահմանադրություն): Դեմոկրատիզացիայի հետևանքով մենք ունենք նոր իրավիճակ, որտեղ Սահմանդրությամբ ամրագրված է «գաղափարախոսական բազմակարծությունը և բազմակուսակցությունը»: Սրանք ֆորմալ փոփոխություններ են, ձևի փոփոխություն՝ ռեֆորմ:

Իրականում այս ֆորման պիտի ստանա բովանդակություն, «միս ու արյուն», որպեսզի արդյունավետ գործի: Այլ կերպ ասած՝ քաղաքականության սուբյեկտների, քաղաքական գործիչների ներքին համոզմունքը, կենսադիրքորոշումը, քաղաքական-իրավական մշակույթը պետք է համապատասխանի այդ նոր ֆորմայի ոգուն և տրամաբանությանը, որպեսզի քաղաքական այդ նոր ինստիտուտը իրապես կայանա և արդյունավետ գործի: Եթե քաղաքակության սուբյեկտները բազմակուսակցական սահմանադրական իրողություններում շարունակեն մտածել և գործել միակուսակցականության պարադիգմի և մտայնության մեջ, զերծ լինեն քաղաքական բազմակարծության մշակույթից, ոչ մի իրավական ամրագրում չի փոխի իրավիճակը: Այսինքն, պետք է տեղի ունենա մշակութային տրանսֆորմացիա:

Ռուս պետական և քաղաքական գործիչ, ՌԴ նախկին վարչապետ Վիկտոր Չերնոմիրդինը Ռուսաստանում դեմոկրատիզացիայի գործընթացները մեկնարկելուց մեկուկես տասնամյակ հետո ասում էր. «Ինչ կազմակերպություն ստեղծում ենք, ԽՄԿԿ է ստացվում[2]»:

Գաղափարախոսության նշանակությունը հանրային կյանքի կազմակերպման մեջ, ընդհանրապես և անցումային (տրանզիտ) հասարակություններում, հատկապես, մի առանձին մեծ քննարկման թեմա է: Հանրային-հասարակական վերափոխումների (հեղափոխություններ, հեղաշրջումներ, հասարակարգային փոփոխություններ, նոր պետության կառուցում, տրանզիտներ, տրանսֆորմացիաներ) շրջանում գաղափարախոսությունները վիթխարի դեր ու նշանակություն են ունեցել այդ տրանսֆորմացիաները բովանդակությամբ լցնելու, լեգիտիմացնելու, դրանց կենսունակությունն ապահովելու գործում:

Սրա պատմական օրինակները բազմաթիվ են. Իսրայել պետության ստեղծման ժամանակ դա սիոնիզմի գաղափարախոսությունն էր, Ռուսաստանում տեղի ունեցած սոցիալիստական հեղափոխության պարագայում՝ պրոլետարիատի և Մարքսիզմ-Լենինիզմի, «չինական հրաշքը» բովանդակությամբ էր լցվում կոնֆուցիականության փիլիսոփայությամբ, սինգապուրյան հրաշքի հիմքում Լի Կուան Յուի գաղափարական դոգմաներն էին (պոստուլատներ) և այլն:

Եվ հակառակը: Գաղափարախոսության բացակայությունը բերում է տրանզիտի «բովանդակային» ձախողման, որի պարագայում մենք ունենք «ֆորմայի» փոփոխություն, բայց «բովանդակության» հին վարքաբանական մոդելներ: Տրանզիտի «բովանդակային» ձախողման հետևանքներից մեկը ըստ էության՝ սպառողական հասարակության ձևավորումն է (ինչի ականատեսն ենք):

Եվ այսպես, փաստենք, որ քաղաքական և տնտեսական տրանսֆորմացիաները (բարեփոխումները)՝ դեմոկրատիզացիան և մարկետիզացիան չուղեկցվեցին հասարակության մշակութային (սոցիալ-մշակութային) տրանսֆորմացիայով: Տեղի չունեցավ նոր արժեքների, նոր արժեհամակարգի վրա հիմնված վարքաբանական մոդելների ստեղծում և ներդրում: Հասարակությունը շարունակեց «կրել և կենսագործել» հին, Սովետից ժառանգած հանրային-հասարակական հարաբերությունները կարգավորող սոցիալ-մշակութային մոդելները և վարքաբանությունը: Իսկ որո՞նք էին դրանք:

(շարունակելի)

հրապարակվել է «Առավոտ» օրաթերթում 
https://www.aravot.am/2018/03/26/945103/

---

[1] ղարաբաղյան շարժումը, անկախությունը, ինքնորոշումը, իսկ այնուհետ՝ արցախյան ազգային-ազատագրական պայքարը տվյալ դեպքում կարելի է դիտարկել որպես «հեղափոխական», անցումային իդեոլոգիայի տարրեր, որոնք հետագա պետության կայացման երկարատև գործընթացներում չեն կարող հանդիսանալ հասարակության և ազգային պետության համար որպես գաղափարախոսական կայուն հենք:

[2] Խորհրդային Միության կոմունիստական կուսակցություն

ՍՈՎԵՏԻ ԾՆՈՒՆԴՆԵՐԸ

…ու միշտ քանի որ կա

Շահ ու գերի, ստրուկ ու տեր,

Չի լինելու երկրի վրա

Ոչ շիտակ խոսք, ոչ կյանք ոչ սեր:

Հովհ. Թումանյան

Կարդացի «ՀԱՅԵՐ» մեդիահարթակի «Ինչ են ասում Կարեն Սերոբիչի օրագրերը» հրապարակումը`  http://thearmenians.am/hy/blog/inch-en-asum-karen-serobichi-oragrery: Իրոք, շատ հետաքրքիր էր, թե նյութի բովանդակության, թե արժեքավոր եզրահանգումների առումներով: (Սարոյանի ու Հրանտ Մաթևոսյանի երկխոսությունն ուղղակի հանճարեղ է…):

Մշակույթի գործիչների ու իշխանության հարաբերությունների ներկայացման միջոցով բարձրացված են, թերևս, արժեքային ու մշակութային խնդիրներ` ազատության ու ստրկամտության, արժանապատվության, մտածողության հորիզոնի և այլն...

Կարծում եմ` հոդվածն ավարտուն է, փաստերն ինքնին խոսուն են, չկա լրացուցիչ պարզաբանելու և մեկնաբանելու կարիք: Մի երկու միտք և վերապահում, այնուհանդերձ փորձենք անել:

 Ի սկզբանե ասեմ, որ Կարեն Դեմիրճյանի օրագրերը պետք չէ «հալած յուղի» տեղ ընդունել, առավել ևս` նորից ձևավորել կամ փոխել կարծիք սովետահայ մտավորականության մասին:

Նախ, բոլոր ժամանակների մտավորականներն էլ մարդիկ են` իրենց մարդկային խնդիրներով ու թուլություններով, իրենց ստեղծագործական նկրտումներով, չբավարարված փառասիրությամբ ու նախանձով: Դրան, առնվազն, հանգիստ պետք է վերաբերվել: Այդ իրողությունից նրանց տաղանդի մեծությունը կամ ստեղծագործական ժառանգությունը ոչ ավելանում են, ոչ էլ` պակասում, ինչպես և չի սասանվում հայ մշակույթում նրանց ունեցած տեղն ու դերը:

Երկրորդ, բացառված չէ, որ իրեն «ամենակարող» զգացող Հայաստանի Կոմկուսի կենտկոմի առաջին քարտուղարը խտացրել է գույները ինքն իր աչքին ավելի մեծ և կարևոր երևալու համար: (Օրագրերի գրման հոգեբանական առանձնահատկությունները հայտնի են): Նաև` իրենից խիստ օբյեկտիվ ու ավելի հայրենասեր կերպար կերտելու, բնականաբար, նկատի առնելով և գիտակցելով, որ այդ օրագրերը ինչ-որ մի ժամանակ հրապարակվելու են:

Բայց դարձյալ անդրադառնանք երևույթին` ազատությանն ու ստրկամտությանը:

Չվիրավորելով ոչ մի անձի և խոսելով բացառապես հասկացությունների տիրույթում, շարունակենք հոդվածի հեղինակի հարցադրումը. Ինչո՞ւ արդեն 25 տարի անկախ պետությունը չի ծնում ազատ քաղաքացի: Պատասխան: Ծնել է, բայց Նա դեռ 25 տարեկան է: Նա այն «հանդիպմանը» ներկա չէր: Նա առայժմ իրեն դրսևորել է միայն Բաղրամյան փողոցի ընդվզմանը: Բայց Նա կայանում է, ամրանում է, ուժ է հավաքում, և հեռու չէ այն օրը Նրա` թե իշխանություն, թե ազատ մտավորականություն դառնալու ժամանակը: 

Իսկ Նախագահի հետ հանդիպողները սովետի ծնունդ են…

Հ.Գ. Եվ առաջնորդեց Մովսեսն իր ժողովրդին և նրան դուրս բերեց Եգիպտոսի գերությունից՝ տանելով դեպի Ավետյաց երկիր: Եվ 40 տարի նրանք դեգերեցին անապատում, մինչև որ մահացավ նրանց միջի վերջին ստրուկը... որ հասնեն Ավետյաց երկիր: 

ՌՈՒՍ-ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՍԻՐԱՎԵՊԸ ՇԱՐՈՒՆԱԿՎՈՒՄ Է: БЬЕТ – ЗНАЧИТ ЛЮБИТ!

Մի կարևոր նկատառում Թուրքիայում Ռուսաստանի դեսպանի սպանության  վերաբերյալ: 

Թուրքերը ռուսներին հստակ հասկացնել տվեցին, որ Ռուսաստանը Մերձավոր Արևելքում իր աշխարհաքաղաքական շահերը իրացնելիս պետք է իրենց հետ պարտադիր հաշվի նստի, ու Թուրքիայի աշխարհաքաղաքական շահերի հետ բախման դեպքում ռուսները ամեն մի “հաջող գործողության" համար “զոհաբերություն” պիտի անեն: Սիրիա ՌՏԶ (ռազմատիեզերական զորքեր) մուտք գործելիս այդ “զոհաբերությունը” նենգորեն խփված ռուսական ռազմական ինքնաթիռն էր, Հալեպի գրավման “գինը”՝ նույնպես թիկունքից խփված անզեն դիվանագետը:

Լրիվ՝ թուրքավարի…

Բայց ցավն այս պարագայում այն է, որ Ռուսաստանը կարծես համակերպվել է այս կանոնների հետ, ընդունել խաղի այդ “պայմանները” ու մտել այդ խաղի մեջ: Ավելին, Ռուսաստանը այլևս համակերպվել է ռեգիոնալ գերտերության կարգավիճակին: Պուտինը օրերս հայտարարեց՝ էդ ստոր ահաբեկիչներն են, որ ուզում են սեպ խրել ռուս-թուրքական դարավոր եղբայրության մեջ… Ինչպես ասում են՝ Мир, дружба, фестиваль; Туристы, Анталия, помидоры... 

Էս ամենը մեզ՝ հայերիս պիտի առնվազն լուրջ մտորելու և զգուշանալու տեղիք տա, ռուսների կողմից թուրքերին հերթական անգամ մատուցվող “մաղարիչ” (ղուրբան) չդառնալու հեռանկարից:

Պատմության դասերը…

ԵՐԱԺՇՏԱԿԱՆ ԴՊՐՈՑԸ՝ ՊԵՏԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՐԵՎՈՐ ՕՂԱԿ

Citatum:                                                          - Այ էսպես է, որ տեսնում է իրեն ուշադիր լսում են, ինչքան
ասես՝ կնվագի, բայց որ ասում եմ նստիր պարապելու
դառնում եմ թշնամին…

-          Ա՛յ քույրս, մեղք չի՞ էս երեխան, ինչո՞ւ ես չարչարում…

“Երջանկության մեխանիկա”

Հայտնի ֆիլմի այս դրվագը բոլորիս ոչ վաղ անցյալը հիշեցրեց, երբ իրեն հարգող յուրաքանչյուր “ինտիլիգենտ” ընտանիք իր բնակարանում պարտադիր պետք է դաշնամուր ունենար (ցանկալի է Petroff, բայց կարելի էր “յոլա գնալ” նաև՝ մոմակալներով Բելառուսով), որի վրա ամուր ու անշարժ պիտի դրված լինեին երկու չինական ծանր ծաղկամաններ….

Սովետական ձևապաշտական ու քաղքենիական այդ վարքուբարքի մեջ, սակայն, մի արժեքավոր բան կար: Հանրության մտավորական մասի մոտ անձի երաժշտական կրթությունը (կրթվածությունը) կարևորվում էր, իսկ բազային երաժշտական կրթությունը պետական մշակութային քաղաքականության պարտադիր մաս էր: Կայսրությունը փլուզվեց իր հետ տանելով երաժշտական “պարտուսը” (պարտադիր ուսուցում), իսկ երաժշտական դպրոցները հանձնվեցին համայնքներին՝ որպես ուսումնական հաստատության տիպի արվեստի դպրոցներ:

Ներկայումս երաժշտական դպրոցները Հայաստանի Հանրապետությունում պատկանում են համայնքներին և ունեն համայնքային ոչ առևտրային կազմակերպության (ՀՈԱԿ) կարգավիճակ: Դա նշանակում է, որ համայնքները կարող են սեփական հայեցողությամբ ստեղծել, վերակազմակերպել և լուծարել այդ հաստատությունները: Որոշել դպրոցների կադրային հարցերը, հաստիքների տեսակները և քանակը, բնականաբար ներազդելով ուսուցման գործընթացի որակի և բովանդակության վրա: Գոնե իրավաբանորեն՝ այդպես է:

Պետական միասնական քաղաքականության հետ միակ կապող օղակը, թերևս, “Հայաստանի Հանրապետության երաժշտական, արվեստի, գեղարվեստի եվ պարարվեստի դպրոցների օրինակելի ուսումնական պլանները հաստատելու մասին” ՀՀ կրթության և գիտության նախարարի հրամաններն են, որոնցով սահմանված են ուսումնական գործընթացի տեսակները, ձևերը, ժամաքանակը ըստ տեսակների և այլն: Ուսումնական այդ պլանի հենց առաջին կետով արձանագրվում է՝  “Հայաստանի Հանրապետությունում երաժշտական, արվեստի, գեղարվեստի և պարարվեստի դպրոցները (այսուհետ` դպրոց) լրացուցիչ կրթության ուսումնական հաստատություններ են և իրականացնում են մշակութային կրթություն` նպաստելով երեխաների գեղագիտական զարգացմանը”: Առաջին հայացքից իսկ պարզ է դառնում, որ երաժշտական դպրոցները սույն տրամաբանությամբ դասվել են գեղարվեստի և պարարվեստի դպրոցների հետ նույն հարթության մեջ, և ընդամենը կոչված են նպաստելու երեխաների գեղագիտական դաստիարակությանը…

Երաժշտական դպրոցը արվեստի խմբակ չէ: Այն կրթական կարևորագույն հաստատություն է, որտեղ պիտի իրականացվի երաժշտական համակարգված և հետևողական կրթություն: Երաժշտական դպրոցները երաժշտական մշակութային շարունակական կրթության առաջնային և կարևոր օղակն են, որտեղ ապագա երաժիշտները ստանում են նախնական երաժշտական մասնագիտական կրթություն: Կարելի է ասել, որ ապագա երաժիշտները իրենց առաջին մկրտությունը ստանում են երաժշտական դպրոցում: Ավելին, հենց երաժշտական դպրոցում է բացահայտվում երեխայի երաժշտական ունակություններն ու տաղանդը և դպրոցի որպիսիությունից է կախված նրա՝ որպես երաժշտի հետագա կայացումը, կամ չկայացումը:

Մինչդեռ, այս ոլորտում սիրողական մոտեցումների պակաս չկա: Մայրաքաղաքում և երկրի բազմաթիվ համայնքներում երաժշտական դպրոցների և տարբեր ստեղծագործական կենտրոնների ու խումբ-խմբակների միավորման հիման վրա ստեղծվում են “արվեստի դպրոցներ”, “գեղագիտության քոլեջներ” և այլ գեղեցիկ ու ժամանակակից անվանումներով հաստատություններ՝ խեղափոխելով երաժշտական դպրոցի դերն ու նշանակությունը և վնասելով երաժշտական-մշակութային կրթական գործընթացը: Համակարգված և հետևողական կրթության ավանդույթները պահպանված են, թերևս, միայն մայրաքաղաքի երկու-երեք երաժշտական դպրոցներում, եթե չհաշվենք Չայկովսկու անվան “տասնամյակը”:

Այս համատեքստում անհասկանալի ու խայտաբղետ պատկեր է նաև “ավելի վերևում”, երաժշտական միջնակարգ մասնագիտական և բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների պատկանելիության հետ կապված: Երևանի պետական կոնսերվատորիան և երկու երաժշտական քոլեջները՝ Ռոմանոս Մելիքյանի և Առնո Բաբաջանյանի անվան, ՀՀ կրթության և գիտության նախարարության ենթակայության տակ են, իսկ Չայկովսկու անվան միջնակարգ երաժշտական մասնագիտական դպրոցը՝ ՀՀ մշակույթի նախարարության:  Ակնհայտ է, որ այստեղ խաթարված է թե՛ միասնական պետական քաղաքականության, թե՛ կրթական անընդհատության սկզբունքը, այս դեպքում՝ երաժշտական կրթության:

Տարօրինակ է, բայց լինելով մշակութային կրթության կարևորագույն օղակներ, երաժշտական դպրոցները ոչ մի ուղղակի առնչություն չունեն ՀՀ մշակույթի նախարարության և, ընդհանրապես, պետական մշակութային քաղաքականության հետ: Մինչդեռ, երաժշտական դպրոցը կենդանի օրգանիզմ է (ինչպես ցանկացած կրթական, առավել ևս՝ մշակութային կրթական օջախ) և մեր երկրի երաժշտական հանրույթի անբաժանելի օրգանական մասը: Երաժշտական դպրոցները իրենց կրթական և գեղարվեստական առօրյայով պետք է հաղորդակից լինեն ժամանակակից երաժշտական մշակութային կյանքին, անցուդարձին, հնարավորություն ունենան տեղեկացված լինելու երկրում տեղի ունեցող կարևոր մշակութային իրադարձություններին, աշխարհահռչակ երաժիշտ-արվեստագետների հյուրախաղերին և այլն, ասել է թե ապրեն լիարժեք մշակութային կյանքով: Նշված հանգամանքների պարագայում այս ամենը իրականանալի չի թվում:

Նման մի աճպարարություն արեցին մեր հանրակրթական դպրոցների հետ, երբ վերջիններս “ձեռքից-ձեռք” էին անցնում. կրթության նախարարությունից՝ համայնքներ, ապա՝ մարզպետարաններ ու նորից նախարարություն: Որոնումները ավարտվեցին և գործընթացը վերջնականապես հստակեցվեց, երբ պարզ դարձավ, որ հանրակրթությունը պետք է տեղավորվի կրթական միասնական պետական քաղաքականության ներքո և իրականացվի բացառապես պետական գործադիր իշխանության կողմից՝ վերջինիս հանրապետական (ՀՀ կրթության և գիտության նախարարություն) և տարածքային գործադիր մարմինների (մարզպետարանի կրթության բաժին) միջոցով:

Կարծում եմ, այս հարցերը շատ կարևոր են և դրանց պետք է տրվի ոչ թե հայեցողական, այլ՝ համակարգային լուծումներ: Հարկ է վերանայել երաժշտական դպրոցների ենթակայության հարցը ապահովելու երաժշտական մշակութային կրթության անընդհատության, պետական մշակութային քաղաքականության մեջ վերջինիս ճիշտ և նպատակային ընդգրկվածության ապահովման առումներով: