ՀԵՏԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԱՍՊԵԿՏՆԵՐԸ, կամ ՊՈՍՏՍՈՎԵՏԻԿՈՒՍԻ ՀԱՄԱԽՏԱՆԻՇԻ ՃԻՐԱՆՆԵՐՈՒՄ (քաղաքական էսսե)

Ինչո՞վ է կարևոր և արդիական «հետխորհրդայինի» թեման

(մեթոդաբանական հարցեր)

Ներկայումս մենք ապրում ենք մի իրականության մեջ, որտեղ առկա են հանրային-հասարակական բազմաթիվ խնդիրներ՝ աղքատություն, արտագաղթ, հակաօրինականություն, կոռուպցիա, տնտեսական և քաղաքական մենաշնորհներ, խնդիրներ ընտրական համակարգի, դատական համակարգի անկախության, իրավապահ մարմինների գործունեության հետ, հանրային վստահության պակաս, և այլն:

Որպես մարդ, որպես քաղաքացի, մեզ, բնականաբար, հուզում և մտահոգում են այդ խնդիրները: Մտահոգում առաջին հերթին այն պատճառով, որ կյանքը այսպիսի միջավայրում խիստ անհարմարավետ է շարքային օրինապահ քաղաքացու համար:  Մտահոգում, քանի որ պարկեշտ մարդու համար դժվար է կապել իր և իր երեխաների ապագան նման կենսամիջավայրի հետ: Վերջապես մտահոգում, որովհետև այդ խնդիրները էական խոչընդոտ են մեր պետության դինակիկ զարգացման, արդիականացման, ժամանակակից քաղաքակիրթ հասարակության կառուցման համար:

Միևնույն ժամանակ՝ որպես մտավորական և հետազոտող, մենք փորձում ենք հասկանալ այդ խնդիրների որպիսիությունը, դրանց ծագումը, պատմական և գենետիկ կապը ու պայմանավորություն­ները, կարճ ասած՝ տալ այդ խնդիրների ախտորոշումը, որը հնարավոր կդարձնի դրանք արդյունավետ լուծումը:

Այս հարցերի շուրջ տևական դիտարկումները, ուսումնասիրությունները տեսական և կիրառական մակարդակներում հանգեցրեցին մի հետևության, որ այդ խնդիրները, կամ դրանց զգալի մասը իրենց բնույթով արժեքային և մշակութաբանական են (կամ՝ սոցիալ-մշակութային), պայմանավորված են հասարակության մեջ գոյություն ունեցող և կիրառվող հարաբերականորեն կայուն վարքաբանական մոդելներով և ըստ էության «ժառանգված են» մեր ոչ վաղ անցյալից՝ խորհրդային հասարակարգից:

Առաջարկելով խնդրո առարկայի վերաբերյալ որոշակի մոտեցումներ, չեմ բացառում այլ տեսակետների ու կարծիքների գոյություն: Ավելին, հրավիրում եմ այս թեմայով հանրային լայն քննարկման, որը պիտի լինի անաչառ, ռացիոնալ, զերծ հուզականությունից, տարբեր կաղապարներից, «կլիշեներից» ու դոգմատիկ դրույթներից:

Ինչո՞ւ է կարևոր այս թեմայով հանրային դիսկուրսը:

Նախ՝ վերը նշված պատճառներով. այն աներկբա իրողությամբ, որ բոլորս (մեր հասարակության գերակշիռ մասը) «ծնունդով» Խորհրդային Միությունից ենք, կրում ենք մեր մեջ այդ երկրի արժեքամշակութային տարրեր և «ինքնավերլուծության» կարիք ունենք:

Երկրորդ, հարկ է փաստել, որ նշված թեմայով հանրայի դիսկուրսը մեր իրականության մեջ խիստ բևեռացված է՝ բացարձակ «ընդունումից» մինչև բացարձակ մերժողականություն: Կա ավագ սերունդ (որոշ բացառություններով), որը, վկայակոչելով խորհրդային ժամանակաշրջանի (գիտություն, կրթություն, արդյունաբերություն, քաղաքաշինություն, գյուղատնտեսություն, արվեստ և այլն) նվաճումները բնութագրում է այն բացարձակ դրական երանգով, և երիտասարդ սերունդ, որը ձևավորվել է այլ արժեքային դաշտում, ունի իրավունքների, ազատությունների և ժողովրդավարական հարաբերությունների այլ ընկալում և կենսադիրքորոշում: Այս սերունդը, բնականաբար, միարժեքորեն մերժում է «խորհրդային ամեն ինչը»:

Այս բևեռացումը ահագնանում է վերջին տասնամյակում մեր մերձավոր հարևան երկրում՝ Ռուսաստանում տեղի ունեցող հասարակական-քաղաքական գործընթացներով, որը հակիրճ կարելի է բնութագրել որպես նահանջ ժողովրդավարությունից դեպի ավտորիտար համակարգ, կամ «վերադարձ խորհրդային ժամանակներին»: Ահագնանում է այն պատճառով, որ մեր հասարակությունը իր թե քաղաքական-իշխանական, թե հանրային-հասարակական կապերով սերտորեն կապված է այդ երկրի հետ, լակմուսի պես զգում է և կրում է այնտեղ տեղի ունեցով գործընթաքցների ազդեցությունը:

Մինչդեռ, մեզ անհրաժեշտ է օբյեկտիվ դիսկուրս, վերլուծող ու «արմատը տեսանող» զերծ հուզականությունից ու կաղապարներից, միտված «ինքնաճանաչման» և մեր մեջ եղած խնդիրների բացահայտման:

Ահա՝ թե ինչու է անհրաժեշտ քննարկումը:

Մի վերապահում անեմ: Ներկայացված նյութում առկա պնդումները գիտական առումով և ակադեմիական մեթոդաբանության տեսանկյունից կարող են խոցելի թվալ, քանի որ օգտագործված չէ թեմատիկ գրականություն, չկան հղումներ կոնկրետ հեղինակներին կամ աշխատություններին: Դատողությունները և եզրահանգումները, որոնք ներկայացված են, վերցված չեն կոնկրետ գիտական աշխատություններից, թեև հետխորհրդային իրականության սոցիալ-մշակութային ասպեկտներին անդրադարձեր արվել են մեկ տասնյակից ավելի ռուս և արևմտյան հեղինակ-գիտնականների կողմից (կարելի է թվարկել): Այնուհանդերձ, թեմայում հնչեցված մտքերն ու արված դատողությունները ներկայացված են գիտականորեն ընդունված և ապացուցված գործընթացների ներքո, արդի քաղաքական գիտությունների, սոցիոլոգիայի, մշակութաբանության և հասարակագիտական այլ գիտակարգերի բազային հասկացությունների միջոցով (գիտական ապարատի առկայություն):

****

Մաս 1: Մշակութային տրանսֆորմացիան որպես տրանզիտի («անցման») կարևորագույն բաղադրիչ

Եվ այսպես՝ ԽՍՀՄ-ը փլուզվեց: Ի՞նչ տեղի ունեցավ:

Փլուզվեց ավտորիտար (տոտալիտար) քաղաքական համակարգը, փլուզվեց վարչահրամայական, պլանային տնտեսական համակարգը, փլուզվեց խորհրդային գաղափարախոսության ամբողջ կառույցը:

Հայաստանը, ի թիվս հետխորհրդային այլ երկրների սկսեց կերտել նոր մոդելի, նոր կառուցվածքի պետություն: Սկսվեց նոր հասարակարգի կառուցումը:

Պետք է փաստել, որ այդ նոր հասարակարգի կառուցումը ընթացավ երկու հիմնական ուղղություններով, երկու բազիսային վեկտորներով.

ա) քաղաքական համակարգի վերափոխում (տրանսֆորմացիա), կամ ժողովրդավարացում – դեմոկրատիզացիա,

բ) տնտեսական համակարգի վերափոխում (տրանսֆորմացիա), կամ ազատ շուկայական հարաբերությունների հաստատում – մարկետիզացիա:

Էստեղ մի կարևոր նկատառում անենք: Խորհրդային իդեոլոգիայի փլուզմանը և համընդհանուր մերժմանը չհաջորդեց որևէ այլ (տվյալ դեպքում՝ ազգային) գաղափարախոսության «առաջ քաշում» և ներդրում հանրային կյանք: Տեղի չունեցավ ընթացող «վերափոխման» գործընթացների գաղափարախոսական բազիսի ստեղծում[1]: Հանրապետության առաջին Նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը իր բարձունքից ազգային գաղափարախոսությունը անվանեց միֆ (քաղաքական կեղծ կատեգորիա) և մերժեց: Ինչպես կտեսնենք, այս հանգամանքը հասարակության հետագա տրանսֆորմացիոն գործընթացներում չափազանց վատ հետևանքներ պիտի ունենա դրանց «բովանդակության» վրա:

Ցավոք, դեմոկրատիզացիան և մարկետիզացիան չուղեկցվեցին մշակութային տրանսֆորմացիայով՝ հասարակական-քաղաքական հարաբերությունների նոր մշակույթի ներդրմամբ, ինչը կենթադրեր մարդ-մարդ, մարդ-պետություն, մարդ-հասարակություն հարաբերությունների որակապես նոր, ժամանակակից քաղաքակիրթ աշխարհում ընդունված արժեքային կողմնորոշիչներ, վարքաբանական մոդելներ և կենսադիրքորոշում: Արդյունքում՝ հասարակությունը շարունակեց «կրել և կենսագործել» հին, Սովետից ժառանված մշակութաբանական մոդելները և վարքաբանությունը:

Էստեղ մի փոքր կանգ առնենք՝ հասկանալու հասարակական տրանսֆորմացիաների օրինաչափություններն ու առանձնահատկությունները: 

Երբ մենք խոսում ենք տրանսֆորմացիայի (տրանզիտ, անցում) մասին, մենք հաճախ գործածում ենք ռեֆորմ կամ բարեփոխում բառը: Ի՞նչ է ռեֆորմը: Ռեֆորմը (լատ. Reform, re-forma) ձևի, ֆորմայի փոփոխությունն է: Ասենք, մենք ունենք միակուսակցական պետություն (Խորհրդային Միությունը), որտեղ Կոմունիստական կուսակցությունը, Սահմանադրությամբ ամրագրված էր որպես «սովետական հասարակության ղեկավար և ուղղորդող ուժ» (ՍՍՀՄ 1977թ. Սահմանադրություն): Դեմոկրատիզացիայի հետևանքով մենք ունենք նոր իրավիճակ, որտեղ Սահմանդրությամբ ամրագրված է «գաղափարախոսական բազմակարծությունը և բազմակուսակցությունը»: Սրանք ֆորմալ փոփոխություններ են, ձևի փոփոխություն՝ ռեֆորմ:

Իրականում այս ֆորման պիտի ստանա բովանդակություն, «միս ու արյուն», որպեսզի արդյունավետ գործի: Այլ կերպ ասած՝ քաղաքականության սուբյեկտների, քաղաքական գործիչների ներքին համոզմունքը, կենսադիրքորոշումը, քաղաքական-իրավական մշակույթը պետք է համապատասխանի այդ նոր ֆորմայի ոգուն և տրամաբանությանը, որպեսզի քաղաքական այդ նոր ինստիտուտը իրապես կայանա և արդյունավետ գործի: Եթե քաղաքակության սուբյեկտները բազմակուսակցական սահմանադրական իրողություններում շարունակեն մտածել և գործել միակուսակցականության պարադիգմի և մտայնության մեջ, զերծ լինեն քաղաքական բազմակարծության մշակույթից, ոչ մի իրավական ամրագրում չի փոխի իրավիճակը: Այսինքն, պետք է տեղի ունենա մշակութային տրանսֆորմացիա:

Ռուս պետական և քաղաքական գործիչ, ՌԴ նախկին վարչապետ Վիկտոր Չերնոմիրդինը Ռուսաստանում դեմոկրատիզացիայի գործընթացները մեկնարկելուց մեկուկես տասնամյակ հետո ասում էր. «Ինչ կազմակերպություն ստեղծում ենք, ԽՄԿԿ է ստացվում[2]»:

Գաղափարախոսության նշանակությունը հանրային կյանքի կազմակերպման մեջ, ընդհանրապես և անցումային (տրանզիտ) հասարակություններում, հատկապես, մի առանձին մեծ քննարկման թեմա է: Հանրային-հասարակական վերափոխումների (հեղափոխություններ, հեղաշրջումներ, հասարակարգային փոփոխություններ, նոր պետության կառուցում, տրանզիտներ, տրանսֆորմացիաներ) շրջանում գաղափարախոսությունները վիթխարի դեր ու նշանակություն են ունեցել այդ տրանսֆորմացիաները բովանդակությամբ լցնելու, լեգիտիմացնելու, դրանց կենսունակությունն ապահովելու գործում:

Սրա պատմական օրինակները բազմաթիվ են. Իսրայել պետության ստեղծման ժամանակ դա սիոնիզմի գաղափարախոսությունն էր, Ռուսաստանում տեղի ունեցած սոցիալիստական հեղափոխության պարագայում՝ պրոլետարիատի և Մարքսիզմ-Լենինիզմի, «չինական հրաշքը» բովանդակությամբ էր լցվում կոնֆուցիականության փիլիսոփայությամբ, սինգապուրյան հրաշքի հիմքում Լի Կուան Յուի գաղափարական դոգմաներն էին (պոստուլատներ) և այլն:

Եվ հակառակը: Գաղափարախոսության բացակայությունը բերում է տրանզիտի «բովանդակային» ձախողման, որի պարագայում մենք ունենք «ֆորմայի» փոփոխություն, բայց «բովանդակության» հին վարքաբանական մոդելներ: Տրանզիտի «բովանդակային» ձախողման հետևանքներից մեկը ըստ էության՝ սպառողական հասարակության ձևավորումն է (ինչի ականատեսն ենք):

Եվ այսպես, փաստենք, որ քաղաքական և տնտեսական տրանսֆորմացիաները (բարեփոխումները)՝ դեմոկրատիզացիան և մարկետիզացիան չուղեկցվեցին հասարակության մշակութային (սոցիալ-մշակութային) տրանսֆորմացիայով: Տեղի չունեցավ նոր արժեքների, նոր արժեհամակարգի վրա հիմնված վարքաբանական մոդելների ստեղծում և ներդրում: Հասարակությունը շարունակեց «կրել և կենսագործել» հին, Սովետից ժառանգած հանրային-հասարակական հարաբերությունները կարգավորող սոցիալ-մշակութային մոդելները և վարքաբանությունը: Իսկ որո՞նք էին դրանք:

(շարունակելի)

հրապարակվել է «Առավոտ» օրաթերթում 
https://www.aravot.am/2018/03/26/945103/

---

[1] ղարաբաղյան շարժումը, անկախությունը, ինքնորոշումը, իսկ այնուհետ՝ արցախյան ազգային-ազատագրական պայքարը տվյալ դեպքում կարելի է դիտարկել որպես «հեղափոխական», անցումային իդեոլոգիայի տարրեր, որոնք հետագա պետության կայացման երկարատև գործընթացներում չեն կարող հանդիսանալ հասարակության և ազգային պետության համար որպես գաղափարախոսական կայուն հենք:

[2] Խորհրդային Միության կոմունիստական կուսակցություն