Մաս 2: Սովետական
մարդու ընդհանուր բնութագիրը
Եվ այսպես,
փաստենք, որ հետխորհրդային շրջանում քաղաքական և տնտեսական բարեփոխումները՝ դեմոկրատիզացիան
և մարկետիզացիան չուղեկցվեցին հասարակության մշակութային վերափոխմամբ: Տեղի
չունեցավ նոր արժեքների, նոր արժեհամակարգի վրա հիմնված վարքաբանական մոդելների ստեղծում
և ներդրում: Հասարակությունը շարունակեց «կրել և կենսագործել» հին, Սովետից ժառանգած
հանրային-հասարակական հարաբերությունները կարգավորող սոցիալ-մշակութային մոդելները
և վարքաբանությունը: Իսկ որո՞նք էին դրանք:
Որպեսզի
պատասխանենք այս հարցին, փորձենք տալ «միջին վիճակագրական» սովետական մարդու (քաղաքացու)
ընդհանուր բնութագիրը:
ü Ինչպիսի՞ն է նա, իր առօրյան և կենցաղը
ü Ինչպե՞ս է պատկերացնում նա իր կյանքը, իր աշխատանքը, հարաբերությունները
ղեկավարության և կոլեգաների հետ,
ü Իր հարաբերությունները այլ մարդկանց, ընկերների, հարևանների, բարեկամների
հետ
ü Իր հարաբերությունները պետության, պետական չինովնիկի, միլիցիոների,
դասախազի, դատավորի ու քննիչի հետ
ü Իր հարաբերությունները դպրոցի, հիվանդանոցի, առևտրի կետի հետ և այլն:
Եթե փորձենք
խմբավորել հարաբերությունների ու փոխհարաբերությունների այս գունապնակը, կարելի է այս
ամենը տեղավորել երեք խմբի մեջ՝
1.
Մարդ – մարդ,
2.
Մարդ – հասարակություն,
3.
Մարդ – պետություն:
Հարաբերությունների
3-րդ խումբն ամենակարևորն է հասարակության որպիսիության տեսանկյունից: Այն բնորոշում
է մարդու (քաղաքացու) և պետության փոխհարաբերությունները բոլոր մակարդակներում:
Միանգամից
փաստենք, որ «մարդ-պետություն» հարաբերությունների դիտանկյունից «միջին
ստատիստիկական սովետական» մարդը հակապետական էր:
Այստեղ հարկ
է պարզաբանել մի նրբություն: Մշտապես երկակի իրականության (դուալիզմ) մեջ ապրող սովետական
մարդը ֆորմալ առումով «ճիշտ» սովետական քաղաքացի էր, ով Կոմկուսի անդամ էր, պարտաճանաչ
մասնակցում էր պարտժողովներին, պլենումներին, ճառեր էր լսում, ծափահարում, գովում սովետական
իշխանություններին նրանց վարած ճիշտ և պրոգրեսիվ քաղաքականության համար:
Իրական կյանքում,
սակայն, այդ մարդը (շարքային բանվորից մինչև ռայկոմի քարտուղար) իր խոհանոցում, կամ
մերձավորների շրջապատում իշխանությանն ու պետությանը մշտապես հայհոյող, պետությանն
ու նրա որևէ ներկայացուցչին (միլիցիոներ, դատավոր, դատախազ, պետական չինովնիկ կամ խիստ
կուսակցական) ծայրահեղ չվստահող ու նրա հետ շփումից խուսափող, պետությունից առաջին
իսկ հնարավորության դեպքում գողացող, օրենքը չսիրող ու օրենքը շրջանցող անհատ էր:
Այս ամենը
առավել «հմուտ ու ճարպիկ» անողները հասարակության մեջ իրական դիրք ու հեղինակություն
ունեին, նրանք էին «հարց լուծում» հասարակական առօրյա հարաբերություններում:
Գողանալը պետությունից, կամ որ նույնն է «հանրային սեփականությունից» (ինչը որպես անձնական
օգտագործման միջոց մասնավոր չէր՝ հանրային էր) այնքան լայն տարածում գտած և համընդհանուր
«վարքագծի նորմ» դարձած երևույթ էր, որ գոյություն ուներ հատուկ դրա դեմ պայքարի մարմին՝
ОБХСС - Отдел по борьбе с хищениями
социалистической собственности[1]:
Այսինքն, մենք գործ ունենք հանրությունից գողանալու
երևույթի (տվյալ դեպքում՝ դրա դեմ պայքարի մարմնի ստեղծման) ինստիտուցիոնալացման հետ, երբ հանցագործության
որևէ առանձին տեսակի համար համակարգում ստեղծվում է առանձին մասնագիտացված մեծ կառույց:
Սա, անշուշտ, հետաքրքիր ֆենոմեն է պետության իրավական համակարգում և իրավական մշակույթի
տեսանկյունից, առհասարակ:
Սովետական
շարքային քաղաքացու վարքի այս մոդելն, իհարկե, իր հիմքերն ու իր բացատրությունն ունի:
Մարդը «չարիքի կայսրություն» կոչվող պետության մեջ «հակապետական էր» շատ պարզ
և հասկանալի պատճառով. պետությունն իր ողջ
էությամբ և գործունեությամբ հակամարդկային էր (ապամարդկային):
Եթե դուրս
գանք սովետական լոզունգների վեհ ձևակերպումներից, համագումարների, պլենումների ու պարտժողովների
ժամանակ հնչող երկար ու բոցաշունչ ճառերի բարձրագոչ բովանդակությունից (սովետական երջանիկ
մարդու, ամեն ինչով ապահովված քաղաքացու, դեպի պայծառ ապագա հաղթական քայլող կոմսոմոլի
և այլն) և գանք իրականություն, ապա կայսրության բոլոր ժամանակաշրջանների համար պետք
է փաստենք պետության կողմից աքսորներում ու ճամբարներում հալածվող, Հայրենական պատերազմում
հաճախ որպես «թնդանոթի միս» (ցավալիորեն) գործածվող, գյուղերում սովխոզներում ու կոլխոզներում
անխնա շահագործվող, քաղաքներում մշտապես աշխատող ու չարչարվող, բայց այդպես էլ բարեկեցություն
չտեսած սովետական մարդու գոյությունը (ցանկը կարելի է անվերջ շարունակել):
Նույնիսկ
արդեն պետության «կայացած» տարիներին՝ 1970-80-ականներին, շատ թե քիչ նորմալ կյանք
ու կենսապայմաններ ունենալու համար սովետական մարդը պիտի «կողմնակի» (անաշխատ) եկամուտ
ունենար, մշտապես կաշառք տար ու վերցներ, ունենար ծանոթներ տարբեր խանութներում, որ
կարողանար բան «ճարել», ծանոթներ պետական հիմնարկներում, որ կարողանար օրենքի սահմաններում
«հարց լուծել», ծանոթներ հիվանդանոցում, որ կարողանար (էլի կաշառքով-բանով) իր առողջական
խնդիրները հոգալ, վերջապես՝ ծանոթներ իրավապահ մարմիններում, որ այդ «ծանոթությունների»
համար չբռնեին և այլն:
Պետությունն
իր կառավարման առանձնահատկությամբ ստեղծել էր մի համակարգ, որտեղ մարդը «ոչինչ չարժեր» և միջոց էր ծառայում ավելի «բարձր»
խնդիրների ու ավելի վեհ հռչակված գաղափարների սպասարկման համար: Կյանքն ու հասարակական
հարաբերությունները Սովետում կարգավորվում էին ոչ թե օրենքներով ու իրավական համակարգով,
այլ ոչ ֆորմալ ինստիտուտների մի ամբողջ ահռելի
համակարգով, որտեղ մարդը ծայրաստիճան անպաշտպան էր պետության ու պետական համակարգի
դեմ:
Հարկ է ընդգծել, որ հարցերի նման՝ դետալավորված
և խորացված դիտարկումը պատահական չէ: Սրանք բոլորը հանրության արժեքային մոտեցումներից
բխող կոնկրետ վարքաբանական մոդելներ են պետության և հասարակության հետ քաղաքացու հարաբերվելու
որոշակի կաղապարներ, կենսադիրքորոշում, որը մեր հետ սովետական իրականությունից տեղափոխվել
է այժմէական իրականություն և շարունակվում է լայնորեն «գործածվել»:
Մաս 3: «Անաշխատ» եկամտի ասպետները
Citatum: - Աշխատավարձդ ինչքա՞ն ա, տղա ջան.
-
Հարյուր վաթսուն ռուբլի…
-
Հա՜, աշտոժ…, բա դու կողմնակի
եկամուտ-բան չունե՞ս…
«Երջանկության մեխանիկա», Հայֆիլմ, 1982 թ.
Կողմնակի կամ «անաշխատ» եկամուտը (հիրավի՝ զարմանահրաշ բառակապակցություն!)
ուշ խորհրդային, լճացման շրջանի սոցիալ-տնտեսական հարաբերությունների կարևոր ու անբաժան
մասն էր, խորհրդային «արժանապատիվ» քաղաքացու վերջնականապես «կայացած» լինելու հանգրվանը:
Սա յուրօրինակ ցուցիչ էր ճարպկության, հաջողակ և «ձեռներեց» հանդես գալու, հասարակության
մեջ որոշակի դիրք ունենալու, հարգանք ու հեղինակություն վայելելու համատեքստում:
Ապրել միայն աշխատավարձով… մի տեսակ անհարմար էր՝ բառի թե բուն, թե
փոխաբերական իմաստներով: Համատարած կաշառքի, մաղարիչների, «լավությունների» ներքո գործող
սոցիալական հարաբերությունների միջավայրում շարքային քաղաքացին առանց եկամտի հավելյալ
աղբյուրների չէր կարողանում լուծել իր խնդիրները, արդյունավետ հարաբերվել պետական և
հասարակական կառույցների, մարդկանց հետ:
Այդ հավելյալ եկամուտը «գոյանում էր» շատ տարբեր աղբյուրներից, ով՝
ինչպես կարողանում էր: Շինարարը «ավել» շինանյութ էր ծախում, գործարանի բանվորը նույն
գործարանից մասեր էր «տուն տանում», բժիշկն ու դեղատան աշխատողը միշտ իրենց մոտ «չճարվող»
դեղեր ունեին և այլն: Կարճ ասած՝ գողանում էին: Գողանում էին
բոլորը, շուկայի տնօրենն ու արտադրամասի պետը, խանութպանն ու վարիչը, բրիգադիրն ու
սովխոզի նախագահը… Գողանում էին պետութունից, այն՝ ինչը հնարավոր էր, ինչը պատշաճ չէր
վերահսկվում: Այդպիսին էր համակարգը:
Լինել պահեստապետ, կամ առավել ևս «քաղաքային տորգի պետ»[2]
շարքային սովետական քաղաքացու երազանքն էր: Դա ուղիղ ճանապարհ էր դեպի իրական բարեկեցություն,
մեծ շրջապատ ու լայն հնարավորություններ: Դա արդյունավետ միջոց էր «ընկերանալ» տեղի
պարտիական (կուսակցական) և պետական վերնախավի հետ, միլպետի (տեղի ոստիկանության բաժանմունքի
պետ) ու դատախազի հետ, միշտ պահանջարկված լինել, միշտ «պետքական մարդ» լինել ընկերական
ու բարեկամական շրջապատում:
Այս ամենի պարադոքսն այն է, որ տարիների ու տասնամյակների ընթացքում
այս համակարգը և հարաբերությունների այս մշակույթը այնքան «յուրացվեց» հանրության կողմից,
այնքան արմատացավ, որ դարձավ սովորական, բնականոն երևույթ: Այն ըստ էության, ինստիտուցիոնալացվեց,
դարձավ հասարակական հարաբերությունների յուրօրինակ կարգավորիչ: Եվ քանի որ
«համակարգի» մեջ էին և մաս էին բոլորը՝ շարքային բանվորից մինչև ռայկոմի (շրջանային
կոմիտե) քարտուղար, պետական վերահսկող և իրավապահ մարմինները «աչք էին փակում» այս
ամենի վրա, կար «լուռ թողտվություն», ստեղծված հարաբերությունների առնչությամբ ձեռք
էր բերված համընդհանուր «կոնսենսուս»:
Հասարակական հարաբերությունների արդեն ձևավորված այս մշակույթը չէր
կարող էական փոփոխություններ կրել հետխորհրդային ժամանակաշրջանում:
Citatum: -
Մենակ աշխատավարձով ե՞ս, ո՞նց, բա կողքից բիզնես-բան… (էստեղ հանգուցային բառը՝ «կողքիցն»
է)
Հետխորհրդային մարդու համար աշխատավարձը չի կարող լինել արժանապատիվ,
իր սոցիալական կարիքները բավարարող: Չի կարող ի սկզբանե, հենց սահմանմամբ, չի կարող,
և՝ վերջ: Նա չի կարող զբաղվել մեկ աշխատանքով,
կենտրոնանալ դրա վրա, զարգացնել այն, նվիրվել գործին, սիրել այն: Նա պարտադիր պիտի
ունենա եկամտի հավելյալ աղբյուր, արդի ժամանակներում՝ բիզնես: Եվ նա այդ բիզնեսը պետք
է «կպցնի», ինչպես և՝ փողը:
Ընդհանրապես, հետխորհրդային մարդու որոշակի տեսակի մոտ փող աշխատելը
դա «փող կպցնելն է», դա առանց էական ջանքերի (ֆիզիկական, թե՝ մտավոր) ֆինանսական կարողությունների
տիրանալն է, տիրապետելը: Ըստ որում, էական չէ՝ ինչ ճանապարհով, օրինական, թե՝ ապօրինի,
բարոյական թե՝ անբարո: Սա է ձեռնարկատիրության և բիզնեսի նրա ընկալումը, ինչպես խորհրդային
ցեխավիկի մոտ էր:
Հետխորհդային իրականության մեջ, այդ թվում և Հայաստանում, մեծ տարածում
գտան և բառացիորեն «ծաղկեցին» զանազան շահումով խաղերը, «լոտոները» և վիճակախաղերը:
Առանց
նախնական ֆինանսական և մտավոր ներդրում ունենալու՝ հարստանալը սովետական և հետսովետական
քաղաքացու հավատամքն է, նրա կենսափիլիսոփայությունը: Իհարկե նաև՝ երազանքը, նրա թաքուն
իղձը:
«Օդից փող». մերօրյա հայտնի վիճակախաղի մեծ մասայականությունն ու
հնչեղությունը զարմանալիորեն դիպուկ և ճշգրիտ բնորոշում է այն արժեքամշակութային տարածությունը,
որում ապրում ենք այժմ:
(շարունակելի)
հրապարակվել է «Առավոտ» օրաթերթում
https://www.aravot.am/2018/03/31/946080/
[1] հայերեն՝
Սոցիալիստական սեփականության հափշտակումների դեմ պայքարի բաժին՝ պետական առևտրի կազմակերպություններում
և հաստատություններում, սպառողական, արդյունաբերական և անհատական կոոպերացիաներում,
խնայբանկերում և այլն
[2]
Горпромторг – городской отдел торговли промышленными товарами
