Մաս 4: «Կեցցե՜ մեր դատարանը, աշխարհի ամենաարդա՛ր դատարանը…»
Սովետական
մարդու «հակապետական» կայուն դիրքորոշումը և դրանից բխող վարքագիծը դրսևորվում էր առանց
բացառության հասարակական հարաբերությունների բոլոր ոլորտներում: Պետական չինովնիկի
ու միլիցիոների, դատավորի ու դատախազի, կուսակցական ու պետական վերնախավի ցանկացած
ներկայացուցչի նկատմամբ առկա էր հասարակական խոր անվստահություն ու հակակրանք: Պետության
ու հասարակության միջև անջրպետը այնքան էր խորացել, որ պետության հետ ունեցած ցանկացած
հարաբերություն մարդիկ ձգտում էին լուծել «ոչ ֆորմալ» դաշտում՝ կաշառքի, ծանոթի կամ
բարեկամի միջոցով, քանի որ ֆորմալ ինստիտուտները չէին աշխատում: Պետության ներկայացուցիչը
(միլիցիոներ, քննիչ, դատախազ) մարդկանց ընկալման մեջ ոչ թե օրենքի պահապան ու երաշխավոր
էր, ում հարկ էր դիմել անհրաժեշտության դեպքում, այլ ճիշտ հակառակը՝ մի նոր պրոբլեմ,
մի նոր «գլխացավանք», «շառ ու փորձանք», ումից անհրաժեշտ էր հնարավորինս հեռու մնալ:
Եվ հակառակը,
հասարակական տոտալ անվստահության պայմաններում պետությանը «վստահող», նրա ներկայացուցչի
հետ հարաբերություն ունեցող և անհրաժեշտության դեպքում՝ դիմողները, այդ հասարակության
մեջ պիտակավորվում էին որպես «գործ տվող» և բանսարկու:
Զարմանալի
և տարօրինակ է, բայց Խորհրդային Միության մեջ պլանային էր ոչ միայն տնտեսությունը:
Պլանային էր ամեն ինչը՝ դեմոգրաֆիան, սպորտային ցուցանիշները, նույնիսկ ԲՈՒՀ-երի և
դպրոցների (!) տարեվերջյան քննական արդյունքների ցուցանիշները (կար «գերազանցության»
գնահատականի, կարմիր դիպլոմների, դպրոցական ոսկե մեդալների «լիմիտ»)…
Այս ամենը,
անշուշտ, չէր կարող չառաջացնել նորմալ, բանական մարդկանց զայրույթը և խոր հակակրանքը
պետության և նրա ստեղծած համակարգի նկատմամբ:
«Ազատ շնչող
մարդու» հայրենիքում պլանային էր իրավապահ
և դատաիրավական համակարգերի ողջ գործունեությունը. Պլանային էին դատարանների, դատախազության
ու քննիչների աշխատանքային արդյունքները, ներքին գործերի համակարգում հանցագործությունների
բացահայտման ցուցանիշները: Այս վերջին «պլանը» ուղղակի աղետ էր անմեղ մարդկանց գլխին,
որոնց վրա «բարդում էին» գործեր, խեղում մարդկային ճակատագրեր:
Citatum: Շեկոյան:
-
Գառնի՛կ, կենտրոնացի՛ր, տես՝ որ մեկին ես ճանաչում: Սրա՞ն
-
Չեմ ճանաչում.
-
Էս մեկի՞ն
-
Չեմ տեսել
…………..
-
Գառնիկ, որ դու Շեկոյանին չօգնես, ընկեր Շեկոյանը ո՞նց պիտի քո հանցագործին
բռնի…
«Խոշոր շահում»,
Հայֆիլմ, 1980 թ.
Ոստիկանությունը (моя миллиция меня бережет), որը
քաղաքացիների անվտանգության երաշխավորն էր, կոչված էր պահպանելու հասարակական կարգը,
լուծելու մարդկանց խնդիրները, ըստ էության,
ինքն էր «խնդիր» դառնում այդ նույն քաղաքացիների համար, երբ մարդիկ դիմում էին ոստիկանություն:
Անվերջ հարցաքննություններով, քաշքշուքներով ու կասկածելի հարցապնդումներով տուժողը
հանկարծ դառնում էր կասկածյալ, ապա՝ մեղադրյալ[1]:
Առանձին
մեծ և կարևոր թեմա է սովետական հասարակության իրավական գրագիտության խնդիրը: Իրավաբանի (դատախազ, դատավոր, քննիչ) մասնագիտությունը
հասարակական լայն շերտերի համար տակավին անհասանելի ու անմատչելի մի «բարձունք» էր,
որ հասու էր «ընտրյալներին» միայն: Իրավաբանության ֆակուլտետներ կլորիկ գումարներով
ընդունվում էին գերազանցապես դատավորների, դատախազների նույնքան կլորիկ ժառանգները՝
սերնդափոխությունը և արժեքների շարունակականությունն ապահովելու և սովետական դատաիրավական
համակարգը վերարտադրելու համար:
Դատախազությունից
կախյալ դատարանների, դատավորների, քննիչների և պետական «ձեռնածու» փաստաբանների պարագայում
իրական արդարադատության մասին խոսք լինել չէր կարող:
Վերջին հաշվով,
այս բոլոր պայմանների առկայությամբ, քաղաքացիների իրավական պաշտպանությունը հանգում
էր արդեն «սահմանված» չափեր ունեցող կաշառքների ու «մաղարիչների» ինստիտուտի լայն գործունեությանը:
Օրենքների
չիմացությունը և տարրական իրավական գրագիտության բացակայությունը չափազանց խոցելի էին
դարձնում շարքային քաղաքացիներին: Իրավական պետությանը բնորոշ «անմեղության կանխավարկածի»
բացակայության պայմաններում «օրենքի մարդու» (ճանապարհային միլիցիոներ, թե քննիչ) ներկայացրած
ցանկացած մեղադրանք ինքնիստինքյան դառնում էր դատավճիռ, և մարդը այլ ճանապարհ չուներ,
քան «հնազանդորեն» պատիժը կրելը, կամ պատճից ազատվելը՝ անպայմանորեն կաշառքով: Ստեղծված
էր մարդկանց իրավունքները ոտնահարելու, նրանց կեղեքելու, նսեմացնելու «կատարյալ» մի
համակարգ, որը դարձել էր սովորական, «բնականոն» և որի հետ մարդիկ համակերպվել էին…
Երկրի ամբողջ
դատաիրավական համակարգը կանխարգելիչ և արդարադատական գործառույթ կատարելու փոխարեն,
«մասնագիտացել էր» պատժիչ խնդիրներ իրագործելու վրա: «Բռնելը» և «պատժելը» սովետական
դատաիրավական համակարգի հիմնական ու առանցքային խնդիրն էր՝ «մեղավոր, թե անմեղ՝ կպարզենք
հետո» սկզբունքի լայն կիրառումով:
Իհարկե,
ասածս բացարձակ չէ և չի տարածվում ամբողջ համակարգի և պետական (իրավապահ) համակարգում
աշխատող բոլոր մարդկանց վրա: Համակարգում կային ազնիվ ու օրինապաշտ բազմաթիվ աշխատակիցներ:
Այնուհանդերձ, համակարգի գործունեության ընդհանուր տրամաբանությունը և փիլիսոփայությունը
բերում էին վերը նշված արդյունքների և պետության ու հասարակության միջև անջրպետի առավել
խորացմանը, անվստահության մեծացմանը:
Դատաիրավական և իրավապահ համակարգերի այս մանրամասն
դիտարկումը պատահական չէ: Պետք է փաստել, որ սովետական
դատաիրավական համակարգի ողջ փիլիսոփայությունը Կայսրության փլուզումից հետո փոխանցվեց
նորանկախ Հայաստանին: Եվ չնայած անկախությունից ի վեր տեղի ունեցած պետական կառավարման
և դատաիրավական համակարգերի ավելի քան 20 տարի ընթացող հսկայածավալ բարեփոխումներին,
հարկ է փաստել, որ Սահմանադրությամբ ամրագրված՝ իշխանությունների տարանջատման, դատարանների
անկախության, մարդու իրավունքների գերակայության սկզբունքները, անմեղության կանխավարկածը,
արդար դատաքննության անքաքտելի իրավունքը և շատ այլ իրավունքներ դեռևս մնում են լիարժեք
չկենսագործված:
Որպես ամփոփում:
Ցանկացած
պետության առաջնային և կարևոր գործառույթներից է իր տարածքում օրինականության ապահովումը:
Սա պետության ուղղակի պարտականությունն է: Եթե պետությունն իր այս գործառույթը բավարար
չափով չի իրականացնում, և ինստիտուցիոնալ մակարդակով ստեղծված են այս պարտականության
կատարման համար էական խոչընդոտներ, ավելորդ է խոսել պետության հանդեպ հանրային վստահության,
քաղաքացիների մոտ պետականամետ մտածողության, առավել ևս՝ պետության հանդեպ հարգանքի
կամ համակրանքի մասին:
Citatum: Вселенский
опыт говорит,
Что погибают
царства
Не оттого, что тяжек быт
или страшны мытарства.
А погибают оттого
(и тем больней, чем
дольше),
Что люди царства своего
Не уважают больше.
Булат
Окуджава
Մաս 5: Առանց դիմադրության
Դիմադրությունը մշակութաբանական և փիլիսոփայական
կարևորագույն կատեգորիաներից է: Այն ինքնության հիմքն է՝ թե առանձին մարդ-տեսակի, թե ազգի՝ որպես
էթնիկական միավորի, թե՝ որևէ հանրության և հասարակության համար: Դիմադրությունն է հասարակության
(անհատի) և պետության զարգացման կարևորագույն նախապայմանը: Դու կարող ես հենվել և առաջ
գնալ միայն այն բանի վրա, որը քեզ դիմադրում է: Դիմադրության առկայությամբ կարելի է
դատել համակարգի (հասարակական, սոցիալական, քաղաքական և այլ) «առողջության» և կենսունակության
աստիճանի մասին:
Դիմադրությունը նաև ստեղծարարության և նախաձեռնողականության
ելակետն է: Այն հիմքն է իրականության փոփոխման,
նոր իրողությունների ստեղծման: Դիմադրությունն է մերժում անընդունելին՝ նոր, ավելի
լավ առաջարկ ստանալու համար: Այն բացասում է վատ ներկան, հրաժարվում՝ հանուն լավ ապագայի:
Դիմադրությունը արդի քաղաքակրթության շարժիչ ուժն է, քաղաքակրթական և մշակութային բոլոր
գործընթացների մեկնակետը:
Սովետական տոտալիտար համակարգը մերժում էր ամեն տեսակ դիմադրություն՝ սկզբում մահվան (մահապատիժ, աքսոր, բռնաճնշումներ), ապա՝ սոցիալապես մեկուսացնելու, սոցիալական լուսանցք մղելու սպառնալիքով (հալածանքներ, հետապնդումներ, նսեմացում, հանրային նվաստացում, «ասուժդամսներ» և այլն):
Դիմադրողներին
և «անհամաձայններին», որոնք իրականում փոքրաթիվ էին, դիսիդենտ (լատ.` dissidens,
dissidentis)՝ չհամաձայնվող) կամ այլախոհ էին անվանում: Սա պիտակ էր խորհրդային հասարակության
մեջ:
Մնացածները
«համախոհ» էին, գոնե՝ արտաքնապես: Ներքուստ ունեցած դժգոհությունները չէին արտահայտում,
գոնե՝ հրապարակային:
Տասնամյակների
հարմարվողականությունը և կրավորականությունը, սակայն, առաջ բերեց մի սերունդ, որն անընդունակ
էր ինքնուրույն մտածելու, որոշումներ կայացնելու, տնօրինելու իր ճակատագիրը: Սերունդ,
որը «սովոր էր», որ իրեն ապահովեն աշխատանքով, որ իր մասին հոգ տանեն, իր փոխարեն որոշեն
իր ապագան ու կյանքի նպատակները… Եվ` դա անի պետությունը: Իրոք, երբ բոլոր որոշումները՝
սկսած քո գաղափարական և աշխարհայացքային մոտեցումներից, մինչև քո աշխատանքն ու առօրյան
«պլանավորված են», ի՞նչ կարիք կա ծանրաբեռնելու ուղեղը:
Այդ խորհրդային
սերունդը ստեղծել է ներկայիս հասարակության չպայքարող, չընդվզող, համակերպվող և հարմարվող,
ըստ էության՝ կրավորական տեսակը, հասարակություն, որն ընդունակ չէ դիմադրելու: Հասարակություն, որին հնարավոր է վախեցնել, համոզել, կաշառել: Հասարակություն,
որին կարելի է նսեմացնել, հարստահարել, ստրկացնել: Հասարակություն, որը հանձնվում է
առանց դիմադրության:
Ի հակադրություն
վերը նշվածի, մենք այլևս ունենք նաև «Անկախության սերունդը», սերունդ, որն առավել կիրթ
և զարգացած է. գիտի՝ ինչ է արժանապատիվ կյանքն ու ճիշտ հարաբերությունները, գիտի իր
իրավունքներն ու պետության պարտականությունները, տեր է իր արժանապատվությանը: Սերունդ,
որը պայքարող և ընդվզող է, դիմադրող է: Վկան՝ Մաշտոցի պուրակի, «Էլեկտրիկ Երևան», «Չենք վճարելու 150 դրամ» շարժումները և այլն:
Այս սերունդը,
համարձակ է, ազատամիտ, տեր է իր երկրին ու պետությանը, իր կյանքին ու իրավունքներին:
Այդ սերունդը
միայն՝ որոշում կայացնող չէ… Առայժմ…
06.04.2018թ.
Հ.Գ. Հոդվածաշարիս այս վերջին, երրորդ մասը գրվել
է ապրիլի 6-ին, երբ Հայաստանի Հանրապետության Հպարտ Քաղաքացին դեռ «չէր արել» իր Քայլը:
Նա արեց դա մեկ շաբաթ անց: Արեց խրոխտ, հաստատակամ ու վճռական: Արեց աներկբա ու խորը
համոզմունքով: Արեց հանուն ազատության ու ընդդեմ ստրկամտության: Արեց հանուն վաղվա
օրվա ու ավելի լավ ապագայի: Արեց ու… փոխեց մեր իրականությունը: Դա արեց առավելապես
պայքարող ու ընդվզող սերունդը, դիմադրող սերունդը, մեր փայլուն երիտասարդությունը:
Քաղաքացիական հզոր շարժումը, հասարակական զարթոնքը,
«թավշյա հեղափոխությունը» եկան փաստելու. մենք այլևս ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆ ենք: Մենք հանրությունից
այլևս վեր ենք ածվել հասարակության, որն ունի ընդհանուր հանրային շահի հստակ գիտակցում
ու ընմբռնում, և որ այլևս հետսովետական իրականությունն անցյալ է:
Մշակութային տրանսֆորմացիայի մեկնարկը տրված է,
տրված է հզոր թափով, պոստսովետիկուսի համախտանիշը հաղթահարվում է: Այս նոր հասարակությունը
կերտելու է նոր քաղաքական մշակույթ, որն իր հետ վերջնականապես սրբելու է տանի հետխորհրդայինի
վերջին մնացուկները՝ «հակապետական» քաղաքացուց մինչև շեֆին քծնող ու հաճոյացող նեոկոմսոմոլ:
Մենք այլևս ապրում ենք Նո՛ր հասարակության մեջ,
Նո՛ր Հայաստանում:
26.04.2018թ.
[1]
Քրեական գործերով զբաղվող բազմաթիվ փաստաբաններ
պնդում են, որ այս արատավոր պրակտիկան լայնորեն տարածում ունի նաև մեր ժամանակներում
